–Հանքարդյունաբերությունը մեր տնտեսության համար կարևոր նշանակություն ունի։ Այն կազմում է մեր ՀՆԱ-ի մոտ 3 տոկոսը, իսկ արտահանման՝ 25-30 տոկոսը։ Այսինքն հանքարդյունաբերությունից ամբողջությամբ հրաժարվելու դեպքում, կհրաժարվենք մեր արտահանման մոտ մեկ քառորդ կամ մեկ որրորդից, ինչն էական ազդեցություն կունենան տնտեսության, երկրի մրցակցային առավելությունների վրա։

Այս համատեքստում պետք է գնահատենք, որ չունենք հանքարդյունաբերության այլընտրանք, սակայն դա չի նշանակում, որ պետք է շարունակենք նախորդ շրջաններից եկող հանքարդյունաբերության քաղաքականությունը։ Պետք է այն վերանայենք։

–Հատկապես ի՞նչն է պետք վերանայել հանքարդյունաբերության քաղաքականությունում։

– Ամենկարևորը ընդերքը պետք է լինի ազգային հարստություն։ Չնայած օրենսդրությամբ հռչակել ենք, որ այն ազգային հարստություն է, բայց ընդերքի օգտագործման իրավունքով տալով մասնավորին՝ փաստացի մենք հրաժարվում ենք ընդերքից։ Հետևաբար հանքարդյունաբերության գործունեության ոլորտում շատ կարևորում եմ պետություն-մասնավոր համագործակցությունը։ Պետությունը, ազդակիր համայնքները պետք է դառնան հանքավայրերի կամ հանքեր շահագործող ընկերությունների բաժնետերերը, սեփականատերերը, ինչը նրանց թույլ կտա վերահսկել հանքի գործունեությունն ինչպես դրսից, այնպես էլ ներսից։ Բացի այդ հանքի գործունեության արդյունքում ստացված օգուտները բնակչությանը հասանելի պետք է դառնան։

Հանքարդյունաբերության օրենսդրությունը վերանայելու անհրաժեշտություն կա։ Ներկայիս օրենսդրությունը, մասնավորապես ընդերքի օրենսգիրքը միտված է գերշահագործմանը։ Դրա վառ օրինակը Ռոյալթիի հաշվարկն է, ըստ որի՝ Ռոյալթին գանձվում է կորզված հանքանյութի նկատմամբ։ Այն չկորզված մասը, որը գնում է պոչամբարներ, դրա նկատմամբ որևէ հարկ չի վճարվում։ Հետևաբար ունենք իրավիճակը, երբ տնտեսվարողը շահագրգռված չէ մինչև վերջին գրամը կորզել հանքանյութը, քանի որ ինքը միայն վճարում է այն ամենի համար, ինչ կորզել է և այդ պոչերի ձևով մնացած հանքանյութերն ուղղակի պոչամբարներում կուտակվում են, որը հանգեցնում է մեր ընդերքի բարբարոսաբար գերշահագործմանը։ Բացի այս ամենը, նաև հնարավորինս պետք է նվազեցնենք, իսկ առանձին դեպքերում, նույնիսկ, արգելենք հանքանյութի արտահանումը։ Պետք է խրախուսենք, որ այդ հանքանյութերը մնան երկրում և վերամշակվեն, ինչը թույլ կտա ավելի մեծ, հավելյալ արդյունք ստանալ։ Հայաստանն, ըստ էության, դարձել է հանքանյութ վաճառող երկիր, երբ կարող է հանքանյութ վերամշակող և դրանից ստացվող ապրանքներ արտադրող երկիր դառնալ։ Այս ուղղություններով մասնագիտական քննարկումներ, կլոր սեղաններ են պետք կազմակերպել, սակայն, ցավոք, կառավարության կողմից այդ ցանկությունը կամ այդ քայլերը չեն նկատվում։

–Ամուլսարի հանքի շահագործումը ձգձգելն ի՞նչ ազդեցություն ունեցավ ՀՀ տնտեսության վրա

–Եթե հանքը սեպտեմբերից գործեր, տարեկան պետք է 260-270 մլն դոլարի արտահանում ունենայինք։ Ըստ էության չունենք այդ արտահանումը, ինչպես նաև դրա հետ կապված վճարվող հարկերը։ Սա մեր տնտեսության վրա մեծ ազդեցություն կարող էր ունենալ, հատկապես այն պարագայում, որ այս տարվա առաջին 6 ամիսների կտրվածքով արտահանումը նվազել է մոտ կես տոկոսով։ Օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների մասով նույնպես այս տարի լուրջ խնդիր ունենք։ Տնտեսությունը հիմա լուրջ, խոշոր ներդրումային ծրագրերի կարիք ունի։ Անհասկանալի է, որ այս ոլորտի լիազոր անձինք՝ ի դեմս շրջակա միջավայրի նախարարության, էկոնոմիկայի նախարարության, չեն ստանձնում փորձագիտական եզրկացության ներկայացման պատասխանատվությունը, այլ մի կողմ են քաշվել։ Այսինքն՝ տեղեկատվական հոսքն ամբողջությամբ պտտվում է վարչապետի շուրջ։ Այստեղ մարտավարությունը սխալ էր։ Նրանք ցանկանում են փորձաքննության միջոցով ավելացնել մարդկանց վստահությունը, սակայն տեղի ունեցավ ճիշտ հակառակը։ Իշխանական տարբեր օղակներից կցկտուր, իրար հակասող տեղեկատվություն եկավ, ինչը մարդկանց մոտ խորացրեց անվստահությունը։

–Ջերմուկի համայնքի ղեկավարը, բնապահպանները պնդում են, որ հանքը և առողջարանն անհնար է մեկտեղել։ Ի՞նչ կարծիքի եք։

–Նման հարցադրումը սխալ է։ Չպետք է ընտրենք Ջերմուկի և հանքի միջև։ Սխալ է նաև իշխանության այն մոտեցումը, թե որքան եկամուտ է բերում Ջերմուկը և որքան եկամուտ կարող է բերել հանքը։ Ջերմուկը հանքավայրից 8 կմ հեռավորության վրա է գտնվում։ Բնակչությունը կարծում է, որ փոշի կարող է նստել համայնքի վրա, կամ հնարավոր պայթեցումների հետևանքով ջրի բաղադրությունը փոխվի։ Փորձագիտական եզրակացության մեջ նշված է, որ հանքի ջրերը կապ չունեն Ջերմուկի ջրերի հետ։ Այդ եզրակացությունը, սակայն, այնպես ներկայացվեց, որ դրա նկատմամբ վստահություն չկա։ Մենք սխալ մարտավարություն որդեգրեցինք, և այս իրավիճակում փորձում ենք մեր տնտեսության համար երկու կարևոր ուղղություններն իրար հակադրել։ Ջերմուկը մեր ազգային հարստությունն է, և եթե հանքը 10 տարի է շահագործվելու, ապա Ջերմուկը հարյուրավոր տարիներ կարող է մեր երկրի տնտեսության համար եկամտի աղբյուր հանդիսանալ։

Անհրաժեշտ է Ջերմուկ համայնքը և համայնքի ղեկավարությանը մասնակից դարձնել Ամուլսարի գործունեությանը։ Այսինքն այս համայնքը պետք է դառնա այս հանքի սեփականատերերից մեկը և ոչ միայն օգուտ ստանա դրանից, այլ նաև կարողանա ներքին վերահսկողություն իրականացնել հանքարդյունաբերության վերաբերյալ։ Իրենց մարդը ներսում պետք է տեսնի ՝ ինչ տնտեսական, արտադրական գործընթացներ են տեղի ունենում և արդյոք դրանք կարող են ազդել Ջերմուկի շրջակա միջավայրի, ազգաբնակչության վրա։ Ներկայումս հանքարդյունաբերող մի շարք ընկերություններ ապահովագրում են իրենց ազդակիր համայնքի առողջությունը։ Այսինքն առողջական խնդրի ի հայտ գալուն պես՝ հանքի ղեկավարությունը ստանձնում է այդ պատասխանատվությունը։

Կարող ենք այս ծրագիրը դարձնել լավ հարթակ պետություն-մասնավոր համագործակցության, բայց անընդունելի է, երբ պետությունը մի կողմ է քաշվում և մասնավորին ու բնապահպաններին իրար դեմ է տրամադրում՝ սպասելով, թե ով կհաղթի։

Հեղինակ` Հասմիկ Կոշկարյան