Լինելով բարձրակարգ ճարտարապետ` նա հաճախ էր հրավիրվում տարբեր հանձնաժողովների աշխատանքներին և տալիս նախագծերի եզրակացություններ: 1926թ. Հ.Քաջազնունին մասնակցում է կառուցվելիք ժողտան (օպերայի և բալետի շենքի) հայտարարված մրցույթին (նախագիծը ցավոք չի պահպանվել,-Հ.Մ.): 1927-29թթ. Քաջազնունու նախագծերով և նրա անմիջական ղեկավարությամբ Երևանում և Սարդարապատում կառուցվեցին բամբակամշակման գործարաններ (չեն պահպանել,-Հ.Մ.), նույն թվականներին կառուցում է Երևանում ձեթ-օճառի գործարան՝ իր բոլոր օժանդակ կառույցներով եւ բնակելի ավան աշխատողների համար:

Դրանք կառուցվեցին «Գրախտ» ընկերության կողմից և հանդիսացան Խորհրդային Հայաստանի առաջին արդյունաբերական շինությունները: Իսկ գործարանի տարածքի մոտ բնակելի ավանի շինարարությունը Հայաստանում առաջին փորձերից է հանդիսանում: Այն հետապնդում է որոշակի նպատակ. աշխատողների բնակեցման շրջանները անմիջականորեն աշխատավայրին մոտեցնելը: Այդ միտումը բնորոշ է 20-ական թվականների հայկական ճարտարապետությանը: 1926թ. Գյումրու սարսափելի երկրաշարժից հետո Հ.Քաջազնունին մշտապես գտնվել է այնտեղ, ուսումնասիրել քանդված տների բնույթը, առաջարկել շենքերը ճիշտ կառուցելու տարբերակներ: 1927թ. հանդես է եկել զեկույցով Լենինականում իրականացվող վերականգնողական-շինարարական աշխատանքների բնույթի վերաբերյալ:

1935թ. Հ.Քաջազնունին Լենինականում, նախկին Բուլվարնայա (Կիրովի) և 27-րդ փողոցների խաչմերուկում, կառուցում է բնակելի նոր շենք: Այս կառույցը մինչև օրս կանգուն է և դիմակայել է անգամ 1988թ. ավերիչ երկրաշարժին եւ համարվում է Հ.Քաջազնունու լավագույն գործերից մեկը: 1927թ. մարտից Հ.Քաջազնունին աշխատել է շինարարական նախագծերի հսկողության ոլորտում, սկզբում` Տնտխորհրդին կից Շինարարա-Տեխնիկական կոմիտեում, ապա Պետպլանին՝ ԷԿՕՍՕ-ին կից Շինարարա-Տեխնիկական կոմիտեի նախագահի տեղակալ (մինչև 1931թ.):

1932-37թթ. եղել է ՀՍՍՀ Կոմունալ տնտեսության ժողկոմիսարիատի խորհրդի գիտ. քարտուղարը: Միաժամանակ Հ.Քաջազնունին ակտիվորեն զբաղվում է հասարակական գործունեությամբ: Հայաստանի Եղել է Տեխնիկական ընկերության նախագահության անդամ, ապա` նախագահ: 1928թ. Հ.Աճառյանի, Գ.Հակոբյանի, Ա.Տերյանի համահեղինակությամբ Հ. Քաջազնունին իր տեխնիկական և գրական գիտելիքների մեծ պաշարով մասնակցում է «Շինարարական կառույցների ռուս-հայերեն բառարանի» ստեղծմանը: Այդ բառարանը բաղկացած էր 7560 բառ-հոդվածներից: 1929թ. նոյեմբերի 1-ից «Կորչի անգրագիտությունը» ընկերության անդամ էր: 1926թ. աշնանից մինչև 1931թ. գարունը Հ.Քաջազնունին դասավանդում է Երևանի Համալսարանի նոր կազմակերպված տեխնիկական ֆակուլտետում (շինարարական արվեստ), ապա Շինարարական ինստիտուտում (ճարտարապետական նախագծում) առարկաները: 1930թ. փետրվարի 9-ին ՀՍՍՀ Լուսժողկոմատի կոլեգիայի որոշմամբ Հ.Քաջազնունուն շնորհում են Պրոֆեսորի գիտական կոչում: 1930թ. Հ.Քաջազնունին կառուցում է Ապարանի շրջխորհրդի երկհարկանի շենքը, որի ծավալի մեջ ընդգրկված են նաև ճաշարան և հյուրանոց, իսկ 1936թ. մարտի 8-ին նա «Աշխատանքային պայմանագիր» (Трудовое соглашение) է կնքում Բերիայի անվան Բարձրագույն կոմունիստական գյուղատնտեսական դպրոցի տնօրեն Ս.Խաչատրյանի հետ, որով պարտավորվում է վերանախագծել և շարունակել այդ շինության կենտրոնական մասի և աջ թևի կառուցումը: Այդ շենքը Տերյան փողոցի վրա գտնվող Պոլիտեխնիկական ինստիտուտի այժմյան ռեկտորատն է, որի առաջին նախագծային և շինարարական աշխատանքները սկսել են Ա.Թամանյանի հանձնարարությամբ: Ըստ Ճարտարապետ Լ.Դոլուխանյանի այդ շենքի վերաբերյալ, բացի հիշյալ «Աշխատանքային պայմանագրից», որևէ փաստաթուղթ չի պահպանվել, և հեղինակի հարցը մտորումների տեղիք է տալիս:

Հասցրե՞լ է արդյոք, Քաջազնունին իրականացնել այդ պայմանագիրը` մնացել է անհայտ: Միաժամանակ պետք է նշել, որ Հ.Քաջազնունու կյանքը Խորհրդային Հայաստանում այնքան էլ հեշտ չի անցել: Հայրենիքում նա մշտապես գտնվել է ՆԿՎԴ-ի` ՆԳԺԿ-Ի (Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատ) գործակալների մշտական հսկողության տակ, ենթարկվել է զանազան ճնշումների, հաճախ մեղադրվել է իր լոյալության համար, պիտակավորվելով` որպես «ծպտված հեղափոխական և սաբոտաժնիկ»:

1930թ. Հ.Քաջազնունին Խորհրդային Հայաստանի 10 ամյակին նվիրված մի հոդված է պատրաստում տպագրության (որն այդպես էլ չի տպագրվում), սակայն այս հոդվածը մեծ աղմուկ է բարձրացնում ուսանողության շրջանում, որոնք ծանոթանալով հոդվածի բովանդակությանը Հայաստանի ինժեներ-տեխնիկների և գյուղատնտեսական մասնագետների համագումարում, հոդվածի բովանդակության մեջ «տեսնում են» են օտար գաղափարախոսության առկայություն և ընդունում պարսավանքի բանաձև: Այդ համագումարում ելույթ է ունենում ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի 1-ին քարտուղար Ա.Խանջյանը: «Խորհրդային Հայաստան» թերթը անրադառնում է այդ համագումարի և Ա.Խանջյանի ճառին: Իր խոսքում Ա. Խանջյանը անդրադառնալով Հ.Քաջազնունուն մասնավորապես ասում է. «…Քաղաքացի Քաջազնունին, չնայած իր ծերունի հասակին, երիտասարդի պես ոգևորվում է մեր շինարարությամբ, մեր կուլտուրական վերելքով: Սակայն նա և նրա նմանները չեն ուզում կամ չեն կարողանում հաշտվել այդ շինարարության սոցալիստական իմաստի ու բովանդակության հետ, շարունակելով զարդարված մնալ սոսկ լոյալության փետուրներով»: 1931թ. աշնանը Հ.Քաջազնունին, չդիմանալով այդ աննախադեպ քննադատությանն ու ճնշմանը, դուրս է գալիս Շինարարական ինստիտուտից և այլևս գիտա-կրթական գործունեությամբ չի զբաղվում: Ականատեսների վկայությամբ Հ.Քաջազնունին հանդիպում է խնդրում ՀԽՍՀ ժողկոմխորհի նախագահ՝ Սահակ Տեր Գաբրիելյանի հետ և բողոքում, որ իրեն մեղադրում են որպես հակահեղափախական, «ծպտված Դաշնակցական, սաբոտաժնիկ և անգամ Չեկան ստիպում է մամուլի մեջ Դաշնակցությանը վարկաբեկող հոդվածներ գրել, սակայն նա մերժում է` պատճառաբանելով, որ Դաշնակցության մասին իր ասելիքը արդեն ասել է արտասահմանում և խնդրում է, որ եթե իր ներկայությունը անբաղձալի և վնասակար է Հայրենիքում, կամ թույլ տալ վերադառնալ արտասահման, կամ աքսորել Սիբիր: Իհարկե Քաջազնունուն արտասահման վերադառնալ թույլ տալ չէր կարող Սահակ Տեր-Գաբրիելյանը, բայց խոստանում է, որ նրա հանդեպ նման ելույթներ այլևս չեն լինի: Այս խոսակցությունից հետո Սահակ Տեր-Գաբրիելյանը ափսոսանքով ասում է. « Մեր այս յիմար լրբերը փոխանակ գնահատելու եւ օգտւելու այս մեծ մարդուց եւ հայրենասէրից, իրենց ելոյթներով ցոյց են տալիս միայն իրենց տգիտութիւնն ու հոգու փոքրութիւնը»: Քաջազնունին, ներքուստ վերաիմաստավորելով իր վերաբերմունքը Խորհրդային Հայաստանի հանդեպ, ընդունում է, որ սխալվել է՝ ինչի մասին խոստովանել դստերը՝ Մարգարիտային:
1950թ Մարգո Քաջազնունին պատմաբան Դ.Մուրադյանի հետ անկեղծ զրույցում վկայել է. «Երբ 1936թվին, Աղասի Խանջյանի սպանությունից հետո, սկսվեցին զանգվածային բանտարկությունները, հայրս խիստ շփոթվել էր և տխուր էր: Նա հավատացած էր, որ իրեն ևս կբանտարկեն: Մտերիմ ընկերներն ասում էին, թե չպետք է գար Հայաստան, բայց հայրս պատասխանում էր՝ պետք է գայի, բայց այդ գիրքը չպետք է գրեի: Նա ասում էր՝ ես խիստ զղջում եմ»: Խոսակցության վերջում Մարգո Քաջազնունին ավելացնում է. «Հայրս շատ էր ափսոսում, որ գրել է այդ գիրքը»: Վերը հիշատակված Հ.Քաջազնունու մեղադրական գործի եզրակացության ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ 1931թ. Հ.Քաջազնունու և մի խումբ ուրիշների նկատմամբ հարուցվել է քրեական գործ ՀՍՍՀ քրեական օրենսգրքի 154-րդ հոդվածի համաձայն՝ մեղադրելով անտնտեսվարության մեջ, սակայն հանցակազմ չգտնելով, 1931թ. փետրվարի 26-ի որոշմամբ, այդ գործը կարճվում է: 1937թ., որոշակի դադարից հետո, Խորհրդային ՆԿՎԴ-ն չէր կարող աննկատ թողնել Հ.Քաջազնունուն:

1937թ. հուլիսի վերջերին Հ.Քաջազնունին հանգստանում էր Ստեփանավանում և իր աղջկան` Մարգարիտային ուղղված նամակում տեղեկացնում է, որ մտադիր է մնալ այնտեղ մինչև օգոստոսի 6-ը, սակայն Հ.Քաջազնունու վիճակված չէր երկար հանգստանալ, քանի որ հուլիսի 28-ին ՆԳ Ժողկոմիսար Խ.Մուղդուսու ստորագրությամբ տրվում է օրդեր թիվ 6/41 Հ.Քաջազնունու բնակարանը խուզարկելու և վերջինիս ձերբակալելու վերաբերյալ: Հուլիսի 29-ին նա Ստեփանավանում ձերբակալվում է ՀՍՍՀ ՆԿՎԴ-ի կողմից:
Հետաքրքրական է, որ Հ.Քաջազնունուն ձերբակալելու և մեղադրանք ներկայացնելու հիմք է հանդիսացել նրա որդի Կարեն Քաջազնունու ցուցմունքը-մատնագիրը, որտեղ նա հայտնում է, թե իր հայրը` համոզված դաշնակցական է, «կատարյալ բուրժուա», «խորհրդային կառավարության թշնամի»: Բացի այդ ձերբակալության համար հիմք են հանդիսացել որոշ ,«օպերատիվ տվյալներ»: Ժամանակակիցները, ովքեր եղել են Չեկայի նկուղներում, տեսել են Հ. Քաջազնունուն և հետագայում հրաշքով դուրս են եկել Խորհրդային կայսրության սահմաններից՝ պատմել են, որ Հ.Քաջազնունին բանտարկված է եղել թիվ 17 խցիկում և մեղադրվել է. լրտեսության մեջ, իբր. «գողացել և օտար պետության է տրամադրել ինչ-որ գծագրեր»: Եվ որպեսզի ստիպեն նրան խոստովանել արարքը Քաջազնունին ենթարկվել է զանազան կտտանքների և կուրացվել է 3500 մոմանոց էլեկտրական լամպերի միջոցով: Ի հարկե դժվար է ասել որքանով են ստույգ ժամանակակիցների պատմածները, սակայն դրանք հեռու չեն իրականությունից և բոլշևիկները ընդունակ էին կտտանքների միջոցով կորզել փորձել ցանկալի ցուցմունքը: Իրականությունն այն է, որ Հ. Քաջազնունու մեղադրական գործում միակ հարցաքննությունը կատարվել է 1937թ. նոյեմբերի 16-ին: Հարցաքննության ժամանակ Հ.Քաջազնունին չի հերքել, որ մինչև Խորհրդային կարգերի հաստատումը վարել է ակտիվ դաշնակցական գործունեություն, բայց միաժամանակ նշել է, որ Խորհրդային Հայաստան վերադառնալուց հետո հակապետական գործունեությամբ չի զբաղվել: Ընդ որում, առաջադրված մեղադրանքներում Քաջազնունին իրեն մեղավոր չի ճանաչել։ Հ. Քաջազնունու մեղադրական գործը 2016թ. հայտնաբերել է հայտնի պատմաբան՝ Արարատ Հակոբյանը և տպագրել «Վեմ» ամսագրի 2016 և 2017թթ համարներում: Իր հոդվածներում ուսումնասիրելով ողջ արխիվային գործը, պատմաբան Ա. Հակոբյանը գրում է. «Եռյակը 1937 թ. դեկտեմբերի 5-ին մեղադրյալ Հ. Քաջազնունու հանդեպ կայացրել է գնդակահարության դատավճիռ՝ անձնական գույքի բռնագրավմամբ։ Առողջական խնդիրների պատճառով նա պառկած է եղել Երևանի բանտային հիվանդանոցում։ Սակայն նախկին վարչապետի առողջական վիճակի հետագա սրացումը (պաշտոնական վարկածով՝ ծերունական թուլություն, տուբերկուլյոզ և գրիպ) հանգեցնում է նրան, որ նա մահանում է բանտային հիվանդանոցում 1938 թ. հունվարի 15-ին, 70 տարեկան հասակում։ Հազարավոր այլ բռնադատվածների հարազատների նման իր հորը արդարացնելու նպատակով Մարգո Քաջազնունին 1955 թ. հունիսի 22-ին ընդարձակ, հիմնավորումներով լի դիմում-հայց է ուղղել Հայկ. ՍՍՌ ՊԱԿ-ի նախագահ Գ. Բադամյանցին, սակայն այն մերժվել է: Արդարացման հարցը հետաձգվել է, և ի վերջո խնդիրը լուծվել է միայն ԽՍՀՄ փլուզումից և Հայաստանի անկախության հռչակումից հետո։ Անկախ Հայաստանի դատախազությունը, ուսումնասիրելով Հ. Քաջազնունու քր.գործը իդեմս ՀՀ գլխավոր դատախազ Արտավազդ Գևորգյանի 1992 թ. դեկտեմբերի 12-ին. «Որոշեց Հովհ. Քաջազնունու նկատմամբ քր. գործը կարճել հանցակազմի բացակայության պատճառով, նրան համարել արդարացված և ռեաբիլիտացված»։

Մինչև 1990-ական թվերը թե´Մարգարիտային և թե´ հանրությանը անհայտ էր թե որտեղ է ամփոփված Հ. Քաջազնունու աճյունը: Քաջազնունու մարմինը ամփոփված է եղել ներկայիս Երեւանի ժամացույցի գործարանի տարածքում գտնվող Կոզերն կոչվող գերեզմանատանը: Այդ տարածքում ժամացույցի գործարան և դպրոցի շենք կառուցելու նպատակով հողին է հավասարեցվում ողջ գերեզմանատունը, իսկ Հ. Քաջազնունու և մյուս երևելի մարդկանց աճյունները անհետ կորչում են: Հոր հիշատակը վառ պահելու նպատակով Մարգարիտա Քաջազնունին «Թոխմախ լճի» գերեզմանատանը Հովհաննես Քաջազնունու անունով հուշաքար է կանգնեցնում:

Անուրանալի են Հովհաննես Քաջազնունու ծառայությունները Հայաստանի Առաջին Հանրապետության կերտման գործում: Նա ողջ գիտակից կյանքը, կարողությունը և գիտելիքները նվիրեց Հայաստանի Հանրապետության բարօրությանը:

Հայկ Մարտիրոսյան
ԵՊՀ Սփյուռքագիտության ամբիոնի ասիստենտ