1889 թւականին Մոսկւայում ուսանողական ցոյցեր կազմակերպելու մեղադրանքով, Ռոստոմը ձերբակալւում եւ աքսորւում է հայրենի Գողթն գաւառ:

Այս աքսորը ճակատագրական է դառնում նրա համար: Ռոստոմը չի կարողանում մասնակցել 1890 թւականի ամռանը Թիֆլիսում ընթացող ՀՅԴ հիմնադիր ժողովներին:

Այդուհանդերձ նրա անունը արժանիորեն ներառւած է Դաշնակցութեան հիմնադիր երրորդութեան կազ, պայմանաւորւած այն հսկայական աւանդով, որ Ռոստոմն ունեցել է ՀՅԴ կազմաւորման, նրա գաղափարախօսութեան ձեւաւորման, եւ կուսակցութեան գործունէութեան աշխարհագրութեան ընդլայնման, տարածման, ինչպէս նաեւ ամրապնդման գործում:

Այս կապակցութեամբ բաւական է նշենք մի քանի փաստ.

Ա- Իր անւան համար Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւնը մեծապէս պարտական է Ռոստոմին: Հիմնադիր ժողովում ռուսական «ՌՈՒՍ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹԻՒՆ» յեղափոխական կազմակերպութեան օրինակով, նորաստեղծ կուսակցութիւնը կոչւում է ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆՆԵՐԻ ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԻՒՆ: 1892 թւականին, ելնելով առկայ քաղաքական իրականութիւնից, Ռոստոմի առաջարկով սրբագրում է այն, դառնալով ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱ ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԻՒՆ:

Բ- Ռոստոն է ՀՅԴ զինանշանի ստեղծողը, որը մինչ օրս պահպանւել է նոյնութեամբ:
Այս երկու փաստերը թերեւս երկրորդական են այն ահռելի ներդրման համեմատութեամբ, որ Ռոստոմն ունեցել է Դաշնակցութեան գաղափարախօսութեան եւ աշխարհայեացքի ձեւաւորման գործում:

1892 թւականին, ՀՅԴ առաջին Ընդհանուր ժողովի նախօրէին, Ռոստոմն է կազմում կուսակցութեան առջին ծրագիրը, նոյն ինքը՝ «Ընդհանուր տեսութիւնը», որը ժողովից առաջ արժանանալով նաեւ Քրիտսափոր Միքայէլեանի եւ Սիմոն Զաւարեանի հաւանութեանը, ընդունւում է ժողովի կողմից եւ դառնում է ՀՅԴ հետագայ բոլոր ծրագրերի առանցքն ու հիմնաքարը:

Հ. Յ. Դաշնակցութիւնն իր գաղափարախօսութեան, ընկերվարական դավանանքի համար մեծապէս պարտական է հէնց Ռոստոմին: Արեւմտեան Հայաստանի ազատագրման, արեւմտահայոց դատի պաշտպանության կողքին, հիմնականում Ռոստոմի ջանքերով է, որ ընկերվարութիւնն ամրագրւում է ՀՅԴ ծրագրում եւ դրա միջոցով հայութեան սոցիալական ամբողջական ազատագրման գաղափարը դառնում է ծրագրի հիմնական նպատակներից մէկը:

Սրանից բացի, Դաշնակցութիւնն իր երկաթէ կարգապահութեան համար նոյնպէս մեծապէս պարտական է Ռոստոմին:

Նրա համար կուսակցական յանձնարարութեան կատարումը սրբոց սրբութիւնն էր: Դրա համար նա պահպանում էր երկաթեայ կարգապահութիւն եւ խստապանջօրէն նոյնն էր պահանջում նաեւ ուրիշներից: Ինչպէս ինքն է ասել՝ նրա համար չկային կարեւոր ու անկարեւոր, մեծ ու փոքր, առաջնային կամ երկրորդական գործեր, կային միայն գործեր, որոնք պէտք է կատարւէին: Իզուր չէ, որ նրան համարում են ՀՅԴ կամքը:

Կարծում ենք, թէ վերը նշւած փաստերից մէկն ընդամենը կը բաւարարէր որեւէ անձի անունը պատմութեան մէջ յաւերժացնելու համար: Ռոստոմն այս բոլորն ունէր մէկտեղ, միաժամանակ:

Իհարկէ այս բոլորը Ռոստոմի բեղմնաւոր գործունէութեան փոքրիկ հատւածն է միայն, խիստ նեղ՝ ներկուսակցականը:

Յեղափոխական գործի արդիւնաւորման համար, նա կարեւորել է լուսաւոր եւ կիրթ երիտասարդութեան գործօնը: Այս իսկ պատճառով, ուր էլ որ եղել է նա, Թաւրիզ, Կարին կամ Ֆիլիպէ (Բուլղարիա) զբաղւել է ուսուցչութեամբ՝ մատաղ սերնդին կրթելու սուրբ գործով:

1903-1905 թթ.-ին նա նախ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Խրիմեան Հայրիկի հետ նախաձեռնեց ցարական կառավարութեան դէմ պայքարը՝ Հայ Առաքելական Եկեղեցու ունեցւածքի բռնագրաւման եւ հայկական դպրոցները փակելու դէմ, իսկ յետոյ, հայ-թաթարական կռիւների ժամանակ, ստանձնեց հայոց ինքնապաշտպանութեան ընդհանուր ղեկավարումը:

Ռոստոմը հաւատացած էր, որ հայ ժողովրդի ամբողջական ազատագրումը հնարաւոր է միայն, երբ շրջապատի միւս ժողովրդները եւս կապրեն ազատ եւ արդար պայմաններում: Հէնց այդ պատճառով էլ նա ապահովեց ՀՅԴ ակտիւ գործակցութիւնը բալկան յեղափոխականների հետ, իսկ աւելի ուշ, նաեւ կուսակցութեան մասնակցութիւնը՝ Իրանի սահմանադրական յեղափոխութեանը:

1914 թւականին, Առաջին աշխարհամարտի բռնկումից յետոյ, Ռոստոմը դարձաւ հայոց կամաւորական գնդերի ձեւաւորման եւ ղեկավարման առանցքն ու ոգին:

1918 թւականին, կազմակերպելու հէտ նա զէնքը ձեռքին կռւում էր Բաքւի պաշտպանների կողքին եւ միայն քաղաքի անկումից յետոյ էր, որ հեռացաւ Բաքւից եւ տեղափոխւեց Թիֆլիս:

Հայաստանի Հանրապետութեան հռչակումից յետոյ, Ռոստոմը Թիֆլիսից հետեւում էր նորանկախ Հայաստանում կառավարութեան ձեւաւորման գործին, հետեւում էր Ռուսաստանի զարգացումներին եւ, միեւնոյն ժամանակ, օգտագործելով իր կապերը Վրաստանում իշխանութեան եկած վրաց մենշեւիկների հետ, ինչպէս նաեւ նրանց մօտ իր բացառիկ հեղինակութիւնը, ամէն ինչ անում էր կարգաւորելու եւ ամրապնդելու հայ-վրացական յարաբերութիւնները, որոնք կենսական նշանակութիւն ունէին նորանկախ Հայաստանի համար:

Ռոստոմի կեանքի հաւատամքն էր. «Յեղափոխութիւնը նախ գործ է, յետոյ՝ գաղափար, սա է ճշմարտութիւնը: Աւելի ճիշտ՝ յեղափոխութիւնը գործ է գաղափարի համար»:

Իր ողջ գիտակցական կեանքը Ռոստոմն ապրեց հաւատարիմ այս հաւատամքին:

Նա ապրեց ու գործեց հէնց այդպէս. անտեսելով սեփական առողջութիւնն ու կենցաղը: Ռոստոմը հիւանդ էր թոքախտով, ինչն էլ երկար տարիներ հիւծում էր նրա առողջութիւն: 1919 թւականի յունւարին նա վարակւեց Թիֆլիսում եւ Երեւանում մոլեգնող բծաւոր տի‎ֆով: Նրա յոգնած մարմինն ու հիւծւած առողջութիւնն այլեւս ի վիճակի չէին դիմանալու ծանր հիւանդութեանը: Ռոստոմը մահացաւ 1919 թւականի յունւարի 18-ի՝ լոյս 19-ի գիշերն իր ծննդեան 52-ամեակին: Նրա մահը մեծ կորուստ էր Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան, նորանկախ Հայաստանի եւ ողջ հայութեան համար:

Ռոստոմի ամենաամբողջական եւ կատարեալ բնութագիրը երեւի թէ տւել է Սիմոն Վրացեանը. «Եթէ Քրիստափորը եղաւ Հ. Յ. Դաշնակցութեան միտքն ու կամքը, եւ Զաւարեանը նրա սիրտն ու խիղճը, Ռոստոմը ե՛ւ միտքն էր, ե՛ւ կամքն ու խիղճը՝ Դաշնակցութիւնն ինքը, իր բովանդակ էութեամբ»:‎‎‎

ԱՐԱՄ ՇԱՀՆԱԶԱՐԵԱՆ