Էթնիկ փոքրամասնությունների խնդիրը Թուրքիայում. զազա-ալևիներ
02 Փետրվար 2022
4-6 միլիոն կազմող զազաները կուրմանջիով խոսող քրդերից հետո Թուրքիայի երկրորդ ամենամեծ էթնիկ փոքրամասնությունն են: Նրանք ունեն իրենց լեզուն, մշակույթը և բանահյուսությունը։ Զազայերենը երրորդն է Թուրքիայում ամենաշատ խոսվող լեզուների թվում։
Թուրքիայի Հանրապետության վիճակագրության պետական ինստիտուտի կողմից 1962 թ. անցկացված ընդհանուր մարդահամարը փաստում է զազաների՝ ճանաչված էթնիկ խումբ լինելը: Այն նաև պարզում է, որ զազաների կեսը ալևի մուսուլմաններ են, իսկ մյուս կեսը՝ սուննի։
Ցավոք, զազա համայնքի մասին միջազգայնորեն քիչ բան է հայտնի: Զազաները մշտապես եղել են անտեսված և գրեթե մոռացված: Զազա համայնքից դուրս որոշ շովինիստական շրջանակներ նույնիսկ հերքում են զազայի՝ որպես առանձին էթնիկ խմբի գոյությունը։
Զազաները շուրջ չորս հազարամյակ ապրել են Անատոլիայի, Իրանի և Միջագետքի աշխարհագրական շրջաններում, ինչի մասին վկայում են շումերերեն, խեթերեն, աքքադերեն, ասորերեն, բաբելոներեն, պարսկերեն, արաբերեն, եբրայերեն, ուրարտերեն սեպագիր արձանագրությունները: Տվյալ աղբյուրները նաև փաստում են, որ այդ շրջաններում կիրառվել են զազա և զազանազ անվանումները:
Զազաները ներկայումս բնակվում են Թուրքիայի Հանրապետության արևելյան և հարավարևելյան շրջաններում՝ Տիգրիս և Եփրատ գետերի երկու կողմերում: Նրանց բնակության ընդհանուր տարածքը կազմում է մոտավորապես 72,00 քառ. կմ։ Զազաները հիմնականում կենտրոնացած են եղել Բինգյոլի, Թունջելի (Դերսիմ), Դիարբեքիրի, Էլազիգի (Խարբերդ) և Երզնկայի շրջաններում: Այդ տարածքներում ապրող մարդկանց մեծամասնությունը զազա է, սակայն կան այլ քաղաքներ և գյուղեր, որտեղ միայն զազաներ են բնակվում։ Այդպիսի քաղաքներից են Սիվերեկը (Ուրֆա), Գերգերը (Ադիյաման), Վարտոն (Մուշ), Մութկին (Բիթլիս), Էրզրումը, Իմրանլին, Ղանղալը, Ուլաշը, Զարան (Սիվաս):
1925 թ․ Բինգյոլում, Էլազիգում, Դիարբեքիրում և 1937 թ․ Դերսիմում Թուրքիայի Հանրապետության կառավարությունը քաղաքական նկատառումներով ռազմական ուժով զազաներին աքսորեց իրենց քաղաքներից և գյուղերից։ Հազարավոր մարդիկ ուղարկվեցին Անատոլիա, Կորումի կենտրոնական և արևմտյան շրջաններ, Թոքաթ, Քըրշեհիր, Կայսերի, Աքսարայ, Այդըն, Իզմիր և այլուր: Ավելի ուշ որոշ զազա ընտանիքներ վերադարձան իրենց հին բնակավայրեր, մինչդեռ զազա համայնքի այլ ներկայացուցիչներ մնացին այն քաղաքներում, ուր տեղափոխվել էին։ Վերջին 40-50 տարվա ընթացքում տնտեսական և սոցիալական մի շարք պատճառներով զազա բնակչության մի մասը հաստատվել է մեծ քաղաքներում, ինչպիսիք են Ստամբուլը, Անկարան, Իզմիրը, Բուրսան, Ադանան, Մերսինը և այլն:
Զգալի թվով զազաներ էլ նույն նկատառումներով գաղթել և հաստատվել են Եվրոպայի մի շարք երկրներում: Առավել լայն իմաստով կարելի է փաստել, որ զազաների համայնքը ավելի շատ կենտրոնացած է ոչ թե Արևելյան Անատոլիայի հյուսիսարևմտյան հատվածում, այլ Գերմանիայում և Նիդեռլանդներում․ այս երկրներում զազաների համայնքը զբաղեցնում է շուրջ 40 հզ. քառ. կմ տարածք: Իսկ Թուրքիայի 81 նահանգներից միայն 11-ում կա զազա բնակչություն: Այսպիսով՝ Թուրքիայի տարածքի 5 տոկոսը բնակեցված է զազաներով:
Այսպիսի մեծածավալ արտագաղթը բացասական ազդեցություն է ունեցել զազաների ազգային ինքնության պահպանման և նրանց որպես առանձին էթնիկ խումբ դիտարկելու անհրաժեշտության վրա:
Մինչև 2006 թ. Թուրքիայում տրված վիճակագրությունը կասկածելի է թուրքական քաղաքականության պատճառով: Այդպիսի սոցիալական տվյալները քննելիս պետք է հաշվի առնել, որ փոքրամասնությունների մասին տվյալները չեն հրապարակվում (վերջին մարդահամարը 1962 թ. է անցկացվել), իսկ ժողովրդագրական փոփոխությունները շատ են։
Վերջին տվյալներով (2006 թ․ մայիս)՝ Թուրքիայում հաշվվում է մոտավորապես 11 միլիոն քուրդ բնակչություն, որի մեկ երրորդը զազաներ են: Ավելի քան 1.5 միլիոն զազա բնակվում է իր պատմական հայրենիքում, մոտ 1 միլիոնն էլ՝ Թուրքիայի արևմտյան շրջաններում: Բացի այդ՝ ենթադրվում է, որ 6 միլիոն զազաներից 700 հազարն էլ բնակվում է Սփյուռքում: Հաշվի առնելով այս թվերն ու վիճակագրությունը՝ որոշ չափով տրամաբանական է դառնում, թե ինչու թուրքական իշխանությունները չեն ճանաչում և հրապարակայնորեն չեն խոսում այսպիսի մեծաթիվ համայնքի գոյության մասին: Կարելի է ենթադրել, որ նման մոտեցման գլխավոր պատճառներից մեկը զազաների ու քրդերի ազգայնական շարժումներից խուսափելն է:
Այսպիսով՝ Թուրքիայի զազաների մասին խոսելիս պետք է նկատի ունենալ, որ գործ ունենք պաշտոնապես չճանաչված էթնիկ խմբի հետ, որը չի դիտարկվում որպես ազգային կամ կրոնական փոքրամասնություն՝ ներկայացված որևէ ղեկավար իշխանության կողմից: Դա էլ ավելի զարմանալի է, երբ նկատի ենք ունենում, որ զազաների մեծամասնությունը հարում է իսլամական ալևիների աղանդին: Նույնիսկ նրանց դավանանքը՝ ալևիզմը, պաշտոնապես չի ճանաչվում «աշխարհիկ» սահմանադրություն ունեցող թուրքական պետության կողմից։ Ավելին՝ Թուրքիայում ալևիների հետապնդումն օրինական է. Թուրքիայի հիմնադիր կառավարության՝ «Ժողովրդահանրապետական կուսակցության» 1925 թ. ընդունած օրենքը, որն այսօր էլ գործում է Թուրքիայում, արգելում էր ալևիների կրոնական կենտրոնների գոյությունը, այդ թվում՝ աղոթատների, որոնք հայտնի են նաև որպես գերեզմանատներ։
Մինչև 1970-80-ական թթ. Թուրքիայում բնակվող փոքրամասնություններն իրենց անվանում էին թուրք՝ վախենալով էթնիկ փոքրամասնության պիտակավորում ստանալուց, ինչը պայմանավորված էր նաև թուրքական իշխանությունների որդեգրած հետադիմական և միատարրության ձգտող քաղաքականությամբ: Արդեն 1970-ականներին քուրդ ազգայնականները սկսեցին վիճարկել այս տեսակետը։ Այսպես՝ 1979 թ․ Թուրքիայի հանրային աշխատանքների գծով նախարար Շերաֆֆեթթին Էլչին հրապարակայնորեն հայտարարեց, որ Թուրքիայում բազմաթիվ քրդեր են բնակվում, և ինքն էլ նրանցից մեկն է: 1980 թ. սեպտեմբերի ռազմական հեղաշրջումից հետո սկսված քաղաքական հետապնդումների հետևանքով վերջինս նույնպես ձերբակալվեց: 1980-1983 թթ. ռազմական վարչակարգի ռեպրեսիվ միջոցառումները, որոնք ուղղված էին լռեցնելու այն քրդերին, որոնք ցանկանում էին տարբերվել, հակառակ ազդեցությունն ունեցան և հանգեցրին անջատողական «Քրդստանի աշխատավորական կուսակցության» (PKK) նկատմամբ զանգվածային համակրանքի մեծացմանը։ Դա իշխանությունների համար առիթ դարձավ թույլատրելու և նույնիսկ խթանելու ալևիզմի զարգացումը որպես այլընտրանքային «էթնիկ» ինքնություն։ 1990-ականների սկզբին պետությունը սկսեց հրապարակայնորեն աջակցել ալևիզմին: Թուրքական կառավարությունը հասկացավ, որ միանմանություն պարտադրելու հետագա փորձերը հավանաբար անարդյունավետ կլինեն, դեռ ավելին՝ կխոչընդոտեն Եվրոպայի հետ ավելի սերտ հարաբերությունների հաստատումը, որտեղ փոքրամասնությունների մշակույթների պաշտպանությունը դարձել է քաղաքական կարևոր խնդիր: Քաղաքականության հանկարծակի փոփոխության հետևանքով կառավարությունը 1991 թ. չեղյալ հայտարարեց օրենքը, որն արգելում էր հրատարակություններում թուրքերենից բացի այլ լեզուների օգտագործումը: Զազայերենի համար ստեղծվեց առանձին լատիներեն այբուբեն, որը քրդերի կողմից ընկալվեց որպես թուրքական անվտանգության համակարգերի՝ իրենց դիրքերը թուլացնող և ներքին երկպառակություններ հրահրող գործիք:
Հենց այս ժամանակահատվածն էլ կարելի է համարել Թուրքիայում բնակվող էթնիկ-կրոնական փոքրամասնությունների ազգայնական շարժումների զարթոնքի շրջան, որից անմասն չմնացին նաև ալևի-զազաները։ Ուշագրավ է, որ նրանց ինքնության ճանաչման գործընթացը խրախուսվում էր և´ թուրքական իշխանությունների, և´ քրդական ազգայնական շարժման կողմից, ինչը պայմանավորված էր սուննի պահպանողական հոսանքների նկատմամբ նրանց ատելությամբ։ Պետք է նկատի ունենալ, որ մինչև 1980-ական թթ. ալևիզմը դիտարկվում էր զուտ որպես սոցիալական շարժման գաղափարախոսություն, որը զերծ էր կրոնական ենթատեքստից։ Հետագայում այն արդեն կրոնական երանգավորում ստացավ։
Որպես զազաների ազգայնական շարժման ընդդիմություն կարելի է դիտարկել նաև այն զազաներին, որոնք իրենց համարում են քուրդ: Հետաքրքիր է, որ Թուրքիայում բնակվող մի շարք զազաների անգամ խորթ է այն տեսակետը, որ իրենք առանձին էթնոս են: Տարեց զազաներն անգամ զազայերենը չեն ընդունում առանձին լեզու, այլ այն քրդերենի անբաժան մաս են համարում: Նրանք այս հայտարարությունները ուղղակիորեն կապում են թուրքական կառավարության քարոզչամեքենայի հետ և նաև նշում, թե ինչի կարող է հասնել Թուրքիան այդ քարոզչությամբ: Մասնավորապես, նրանք նշում են, որ երկար տարիներ իրենց համոզել են, որ քրդեր գոյություն չունեն, հետո՝ ասել, որ իրենք լեռնային քրդեր են, իսկ այժմ, պայմանավորված Թուրքիայի՝ ԵՄ-ին անդամակցությամբ, թուրքական իշխանությունները հայտարարում են, որ քրդերը գոյություն ունեն ու ապրում են իրենց երկրում:
Զազաների ազգայնականությունը հիմնականում դրսևորվում է Թուրքիայի զազա խոսվածքով և հենց զազայերենով խոսող մարդկանց շրջանում: Նրանցից ոմանք անգամ պահանջում են անկախ Զազաստանի ստեղծում, ինչը կարող է թուլացնել PKK-ի դիրքերը զազայերենով խոսողների շրջանում: Թուրք ազգայնականները ևս պաշտպանում են զազաների՝ քրդերից անկախ էթնոս լինելու փաստը, որը, նրանց կարծիքով, ավելի կարագացնի քրդերի ձուլումն ու դիմադրության շարժման թուլացումը:
Զազաների ազգային շարժման մասին խոսելիս պետք է ընդգծել Էբաբեքիր Փամուկչուի անունը, ով համարվում է զազայական նացիոնալիստական շարժման հիմնադիրը: Որոշ քրդական շրջանակներ առաջ են քաշել այն տեսակետը, որ Է. Փամուկչուն, որը սուննիզմին էր հարում, գաղտնի համագործակցության մեջ է եղել թուրքական հետախուզական կազմակերպությունների հետ և գործուն աջակցություն ցուցաբերել նրանց քրդերին պառակտելու գործում: Թե որքանով են այս մեղադրանքները համապատասխանում իրականությանը, կարելի է միայն որոշ եզրակացություններ անել: Մասնավորապես, զազաների ազգայնական շարժումը խրախուսվել և ֆինանսական աջակցություն է ստացել թուրքական հետախուզական մի շարք շրջանակների կողմից, ինչն էլ Փամուկչուին մեղադրելու հիմնական պատճառն ու հիմնավորումն է։ Քուրդ ազգայնական և զազայերենի գիտակ Մեհմեթ Մալմիսանիջն իր հարցազրույցներից մեկի ժամանակ նշել է, որ զազաներին պատկանող հրատարակչություններից մեկը ևս ֆինանսավորվում էր թուրքական հետախուզության կողմից: Նա կարծում էր, որ զազաները պետության հետ համաձայնեցված էին գործում: PKK-ի առաջնորդ Աբդուլլահ Օջալանը ևս պնդում էր, որ Թուրքիայի ազգային հետախուզական կազմակերպությունը (Milli Istihbarat Teskilati–MIT) կանգնած է զազաների՝ Թուրքիայում աճող քաղաքական և մշակութային գործունեության հետևում:
Հետագայում՝ արդեն 2000-ական թթ., Թուրքիայում չէին խուսափում զազա էթնոնիմը քաղաքական նկատառումներով օգտագործելուց, ինչի նպատակն էր ցույց տալ, որ Թուրքիայում այլևս խնդիր չեն քուրդ կամ զազա լինելը և այդ մասին բարձրաձայնելը: Քաղաքական որոշ գործիչներ անգամ սկսեցին ելույթ ունենալ քրդերենով և զազայերենով: Արդեն 2007 թ. «Կոնդա» սոցհարցման միջոցով տարբերակում դրվեց քրդերի և զազաների միջև: Թերթերում սկսեցին պարբերաբար գրել, որ Թուրքիայում բնակվում են մի շարք քրդեր, զազաներ, լազեր և այլ էթնիկ փոքրամասնություններ, որոնք իրենց չեն տարբերում եղբայրական թուրք ժողովրդից, և նրանց խնդիրները մշտապես Թուրքիայի իշխանությունների ուշադրության կենտրոնում են:
Արդեն 2008 թ. քուրդ-զազա տարբերակումը տվեց նաև Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը։ Դա պետական ամենաբարձր մակարդակով հայտարարություն էր, ինչը նույնպես գրգռեց քրդերի թշնամանքը զազա ազգայնականների նկատմամբ:
Հարկ է նշել, որ հենց այս ժամանակահատվածում, երբ Թուրքիայում սոցիալ-տնտեսական լուրջ զարգացումներ էին ընթանում, ալևիական համայնքը սկսեց ակտիվանալ նաև Գերմանիայում, ինչի վառ դրսևորումներից էր ալևիական մի շարք կազմակերպությունների ստեղծումը: Դրանցից էր նաև «Գերմանիայի Դաշնության ալևիներ» (AABF) կազմակերպությունը, որը «ընդդիմադիր սփյուռքի» վառ օրինակ էր: AABF-ի ընդդիմությունը Թուրքիայի՝ ալևիների նկատմամբ վարած ներկայիս քաղաքականությանը բխում է 1970-80-ական թթ. Թուրքիայից վտարված ձախերի քաղաքականությունը մասամբ ներկայացնող կազմակերպություններից: Բացի այդ՝ AABF-ում ընդգրկված են բազմաթիվ քրդախոս ալևիներ: AABF-ն բավականին ամուր դիրքեր ունի, այն պաշտոնապես ճանաչված է և´ որպես գրանցված ասոցիացիա, և´ որպես կրոնական համայնք, որն իրավասու է Գերմանիայի հանրակրթական դպրոցներում կազմակերպելու կրոնական կրթության դասընթացներ՝ չնայած այն փաստին, որ նրա ուղղվածությունն ու ալևիականության ընկալումները երբեմն վիճարկվում են այլ՝ ավելի պահպանողական և կրոնական ուղղվածություն ունեցող կազմակերպությունների կողմից, բայց արտոնյալ կարգավիճակը, այն է՝ գրանցված լինելը, AABF-ն առանձնացնում է նմանատիպ այլ կազմակերպություններից:
Նշենք նաև, որ Թուրքիայի բոլոր ալևիներին զազա անվանելը սխալ է, որովհետև ոչ բոլորն են զազա, և հակառակը՝ զազաներից ոչ բոլորն են ալևի․ ոմանք հարում են նաև սուննիզմին, մի մասն էլ զրադաշտական է։ Ըստ տարբեր աղբյուրների՝ Թուրքիայի ալևի համայնքի միայն մի մասն են երկրի բնակչության մոտ 15-20 %-ը կազմող զազաները. մնացածը թուրքեր են, քրդեր կամ հայկական ծագում ունեցող մարդիկ։ Ալևիզմը նույնպես հստակ սահմանում չունի։ Փորձագետների մեծ մասը կարծում է, որ այն շիա իսլամի մի ճյուղ է, որը, սակայն, մեծապես տարբերվում է շիականությունից: Մինչդեռ որոշ ալևիներ վստահեցնում են, որ ալևիզմը կրոն է (կամ կրոնական ուղղություն), որը սկզբունքորեն տարբերվում է իսլամի թե՛ շիաների, թե՛ սուննիների ընկալումներից՝ հաշվի առնելով նրանց մշակութային, սոցիալական և առօրյա կյանքի առանձնահատկությունները։ Կարևոր է նաև ալևիներին չշփոթել սիրիական ալավիների հետ:
Ուշագրավ է, որ քրդական ազգայնական աշխատավորական կուսակցությունը բազմիցս նշել է, որ ալևիական կրոնը ավելի շատ իրանական (զրադաշտական) ծագում ունի, քան թուրքական, և նույնիսկ թուրք-ալևիները առնչություն ունեն քրդերի հետ։ Այս փաստը նրանք օգտագործում են ի շահ իրենց՝ փորձելով զազա-ալևիներին վերագրել քրդական ծագում և համարել իրենցից մեկը։ Բնականաբար, քրդական այս տեսակետը ձեռնտու է նաև պետական իշխանություններին, որոնք տարբերակում չեն դնում քրդերի և ալևի-զազաների միջև՝ այդպիսով խուսափելով իրենց որդեգրած միատարրության դոկտրինի խախտման հավանականությունից։
1993 թվականից սկսած՝ թուրքական իշխանությունները սկսում են զանգվածային բռնաճնշումներ գործադրել ալևիների նկատմամբ, որոնք ուղեկցվում են բազմաթիվ զոհերով, թաղամասերում ալևի երիտասարդ ցուցարարների և ոստիկանական ուժերի միջև բախումներով։ Հատկապես հայտնի են Սիվասի և Գազի թաղամասերի դեպքերը, որոնց հետևանքով ավերվեցին մի շարք տներ ու ալևիներին պատկանող կառույցներ։ Իշխանության բռնաճնշումները հասան այնտեղ, որ զազաներով բնակեցված մի շարք քաղաքներ և գյուղեր դատարկվեցին։ Այս դեպքերի առնչությամբ բողոքի ցույցեր ծավալվեցին Ստամբուլի Ումրանիե թաղամասում։ Անվտանգության ուժերի կողմից հինգ ալևիներ սպանվեցին: ՄԻԵԴ-ը վճռել է, որ Գազիի և Ումրանիեի դեպքերի ժամանակ Թուրքիան խախտել է Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 2-րդ (կյանքի իրավունք) և 13-րդ հոդվածները (արդյունավետ պաշտպանության իրավունք): Այս դեպքերի ժամանակ Թուրքիայի վարչապետն էր Թանսու Չիլլերը (1996-1997), որը DYP-ի (The Right Way) առաջնորդներից էր: DYP-ը ծայրահեղ ազգայնամոլական գաղափարախոսությամբ թուրքական կուսակցություն է, որի գործունեությունն ուղղված է հիմնականում քրդերի դեմ, այն անգամ ժխտում է քրդերի գոյությունն ընդհանրապես:
Զազա-ալևիների նկատմամբ թուրքական կառավարության բռնաճնշումներն ու հետապնդումները այն աստիճանի են եղել, որ եթե հիմա նրանց հարցնեն, թե արդյոք ալևի՞ են, ապա նրանք միանշանակ կժխտեն դա:
Այսպիսով՝ Թուրքիայի Հանրապետության վարած երկակի քաղաքականությունը զազա-ալևիների նկատմամբ կարելի է բնորոշել հետևյալ կերպ.
1. Թուրքիան զազաներին դիտում է որպես հակակշռող գործիք քրդական PKK-ի դեմ պայքարում։ Շեշտը հատկապես դրվում է այն զազաների վրա, որոնք գործուն աջակցություն են ցուցաբերում այդ կուսակցությանը: Նման գործելաոճի հետևանքով շուրջ երեք միլիոն զազաներ արդեն ոչ թե կուսակցության շահերն են պաշտպանում, այլ հանդես են գալիս նրա դեմ՝ ստեղծելով իրենց ազգային դիմադրության նոր ճակատը, որը վայելում է թուրքական իշխանությունների համակրանքը: Թուրքիան օգտագործում է զազաներին քրդերին պառակտելու նպատակով: Չնայած զազայական ազգայնական շարժումը կարծես հովանավորվում է թուրքական հետախուզության կողմից, այնուամենայնիվ, Թուրքիայում զազա համայնքի գոյությունը պաշտոնապես չի ճանաչվել: Եվ հենց դրա պաշտոնական ճանաչման հարցն է, որ Թուրքիան մշտապես խաղարկելու է զազա-քուրդ հակամարտության համար, և հնարավոր է ու նաև կանխատեսելի, որ այն այդպես էլ կմնա օդում կախված՝ լինելով երկրի ներսում էթնիկ փոքրամասնություններին վերահսկելու և նրանց ազգային շարժումները միմյանցով հակակշռելու Թուրքիայի որդեգրած քաղաքականության առանցքում:
2. Էթնիկական տեսանկյունից Թուրքիան զազաներին որոշակի արտոնություններ է տվել, բայց նույնը չի կարելի ասել նրանց կրոնական հայացքների վերաբերյալ: Սուննի Թուրքիան բնականաբար հանդուրժող չէ երկրի ներսում գոյություն ունեցող մեծաքանակ ալևի կրոնական համայնքի նկատմամբ, ինչի վառ ապացույցն են նախորդ դարից մինչև օրս շարունակվող բռնաճնշումներն ու դաժան վերաբերմունքը այդ համայնքի անդամների նկատմամբ: Եթե զազաներն այժմ որոշակի հանգստությամբ կարող են բարձրաձայնել իրենց էթնիկական պատկանելության մասին, ապա կրոնական ուղղվածության մասին նրանք նախընտրում են լռել: Այսպիսով՝ կարելի է հստակորեն եզրակացնել, որ Թուրքիան զազա-ալևիների նկատմամբ կիրառում է «մտրակի և բլիթի» քաղաքականություն՝ մերթ պաշտոնական համայնքի ստեղծման հույսեր տալով, մերթ զսպելով նրանց ազգային զարթոնքի շարժումները՝ շեշտը դնելով ալևիականության ժխտման և միատարրության ու միակրոնության դոկտրինի շարունակականության ապահովման վրա:
Նարե Գևորգյան
ԵՊՀ իրանագիտության ամբիոնի աշխատակից
