Տրապիզոնը ռուսական տիրապետության տակ

Ռուսական զորքի՝ Տրապիզոն մտնելուց երկու շաբաթ առաջ նահանգապետ Ջեմալ Ազմին 1916 թ. ապրիլի 3-ի հրամանագրով ստեղծում է առժամյա մի կառավարություն՝ հույների մետրոպոլիտ Խրիսանթոսի գլխավորությամբ: Կառավարության անդամներն էին ժանդարմերիայի պետը, ոստիկանապետը, հույն մեծահարուստներ Յորգիոս Ֆոստիրոպուլոսը, Փարասքևա Կրամատիկոպուլոսը և Եորգիոս Գոնգալիտիսը: Այս կառավարությունը նահանգապետի հեռանալուց հետո պետք է պահպաներ քաղաքի կարգ ու կանոնը՝ մինչև ռուսական զորքերի մուտքը քաղաք:

Ջեմալ Ազմին, սակայն, քաղաքից հեռանում է զորքերի մուտքից երկու օր առաջ՝ պաշտոնապես իշխանությունը հանձնելով մետրոպոլիտին հետևյալ արտահայտությամբ. «Այս երկիրը ձեզմէ առած ենք, ձեզի կը վերադարձնենք» :

Տրապիզոնը գրավելուց հետո Ռուսական զորքերի հրամանատար Լյախովը վերահաստատում է այս կառավարության կազմն իր պարտականությունների մեջ: Որոշումն ուժի մեջ է մնում մինչև 1918 թ. փետրվարի սկիզբը, երբ Տրապիզոնը նորից հայտնվում է թուրքերի տիրապետության տակ:
Բացի Հայ Առաքելական Եկեղեցու համայնքի գույքից և ունեցվածքից՝ առանց վերահսկողության էին մնացել նաև քաղաքի հայ կաթոլիկների եկեղեցին, համայնքի ողջ գույքը և կրթամշակութային հաստատությունները, որոնք զորավար Լյախովի թույլտվությամբ հանձնվեցին Ռուսաստանի հայ կաթոլիկների ներկայացուցիչ Թիմոթեոս Գուլյան քահանայի տնօրինությանը :

Հայկական կոմիտեն իր գործունեության ընթացքում կատարում է զգալի աշխատանք. հաշվառում է հայերի անտեր մնացած ողջ գույքը՝ տներ, դպրոցներ, խանութներ և այլ շինություններ, որոնք հիմնականում թալանվել էին թուրքական իշխանությունների և ամբոխի կողմից: Փրկված գույքն անցնում է կոմիտեի տնօրինությանը :

Հատկապես նշելի են Կոմիտեի՝ հայ որբերին հայտնաբերելու, հավաքելու և հարազատներին վերադարձնելու կամ Բաթումի որբանոցում տեղավորելու աշխատանքները: Հայերի նկատմամբ բարյացակամ տրամադրված զորավար Լյախովի առաջին հրամանագրերից մեկը պարտավորեցնում էր, որ «… անոնք որոնք հայ երեխաներ, կիներ ունին իրենց մօտ, ութ օրուան ընթացքին պէտք է յանձնեն Հայկական Կոմիտէին, հակառակ պարագային զանցառուները ծանրագոյն պատժի պիտի ենթարկուին» :

Տեղահանությունից և կոտորածներից փրկված հայերի թիվը թեև մեծ չէր, սակայն նրանց տարածման ավազանը բավականին ընդարձակ էր, որը պայմանավորված էր տարբեր հանգամանքներով և ներկայացնում էր հետևյալ պատկերը.

ա. Թուրքերի և այլ մահմեդականների տներում պահվող մանկահասակ երեխաներ, աղջիկներ և կանայք,
բ. բռնի կամ «կամավոր» իսլամացված հայեր, որոնց մի մասն աքսորվեց, իսկ մոտ 5 տոկոսը (բժիշկներ, արհեստավորներ, հատկապես դարբիններ և զինագործներ) փրկվեց՝ իշխանությունների հաշվառմամբ և խիստ վերահսկողությամբ բնակեցվելով մահմեդականների բնակավայրերում,
գ. այստեղ-այնտեղ մի կերպ գոյությունը քարշ տվող որբեր,
դ. տեղահանությունից խույս տված նոր, դասալիք զինվորներ, տեղահանվածների քարավաններից մի կերպ փախածներ, որոնք ապաստան էին գտել լեռներում և անտառներում, և որոնցից կազմվեցին ինքնապաշտպանական խմբեր,
ե. հատկապես ազգությամբ հույն, մասամբ թուրք ծանոթների և հարևանների մոտ թաքնվածներ:

Սրանք այն հիմնական խմբերն էին, որոնք ռուսակաան զորքերի կողմից Տրապիզոնը, Ռիզեն և այլ բնակավայրերը գրավելուց հետո աստիճանաբար դուրս եկան թաքստոցներից: Կարճ ժամանակում Տրապիզոն քաղաքում նման հայերի թիվը հասավ 4-500-ի:

Ռուսական զորքերի հրամանատարությունը վավերացրեց Հայկական կոմիտեն և նրան տվեց գործունեության լայն լիազորություններ՝ կոտորածներից փրկվածների խնամքը, նրանց համար նպաստի հայթայթումը, հայերի կալվածքների և գույքի հսկողությունը և տնօրինությունը, փրկվածների համար նպաստավոր տնտեսական պայմանների ստեղծումը և այլն, որոնք դեպքերի ժամանակակիցն ու վկան ամփոփում է այսպես.

«Կոմիտէն տէր կանգնեցաւ հայկական կալուածներուն, տուներուն, խանութներուն և ինչ որ հնարաւոր էր հաւաքեց նորաշէն եկեղեցիին մէջ: Գիւղերէն և աւաններէն ամէն օրն որբեր և դեռատիներ կը գտնուէին և կը ղրկուէին Պաթում» :

Ահա այսպիսին էր իրավիճակը գարնան առաջին ամիսներին, որը կարելի է բնորոշել որպես վերականգնումի և վերակազմակերպումի շրջան:
Մ. Թոռլաքյանը, աշխատանքի անցնելով ռուսական զորքերի հակահետախուզական բաժնում, ինչպես տեսանք իր խոստովանության մեջ, նպատակ էր դրել, օգտագործելով իր պաշտոնական դիրքն ու հնարավորությունները, վրեժ լուծել թուրք ոճրագործներից:

Կոտորածներից փրկված հայ խլյակների նկատմամբ ռուսական հրամանատարության բարյացակամ վերաբերմունքը, սակայն, խիստ յուրահատուկ էր. նրանք ջանքեր գործադրում էին հայերի բեկորները հավաքելու ուղղությամբ, սակայն նպատակը մեկն էր՝ նրանց ուղարկել ռուսական քաղաքներ՝ Բաթում, Սուխում, Սոչի և այլն: Իսկ զենքի ընդունակ փոքրաթիվ հայերից ակնկալում էին ընդամենը աջակցություն՝ իրենց ծրագրերի իրականացման համար: Հայ ազգային-քաղաքական գործիչները շատ շուտ հասկացան ռուսների մտադրությունները:

Մ. Թոռլաքյանը, նշելով, որ «քրիստոնեայ ռուսերը» չարդարացրին հայերի հույսերը, գրում է. «Անոնք գրաւելով Արևմտեան Հայաստանի մեծ մասը և հաստատ գիտենալով թէ թուրքերը ինչպիսի անլուր ոճրագործութիւններ կատարած էին հայերուն հանդէպ, նոյնիսկ այդ թուրքերուն համակրանքը շահելու համար, սկսան աւելի լաւ վերաբերմունք ցոյց տալ անոնց հանդէպ, քան այս վերջիններու եաթաղանէն հրաշքով ազատած հայ բեկորներուն հանդէպ: Կարծես ռուսերուն թշնամին հայերն էին եղած և ոչ թէ թուրքերը, որոնցմէ եթէ մէկը սպաննուէր՝ խստորէն կը պատժէին հայերը: Այդ օրերուն ինծի համար պարզ եղաւ ռուսերուն դիմագիծը և հասկցայ, թէ անոնք նպատակ ունէին Հայաստանին տիրելու առանց հայութէան» :

Հայերի նկատմամբ ռուսների վերաբերմունքը հայ մարտիկներին հասկանալի է դառնում հատկապես հետևյալ դեպքից հետո. հայ հետախույզների և մարտական խմբերի վճռական աջակցությամբ ռուսական զորքերը հաջողությամբ գրավում են ծովափնյա Թերմե քաղաքը: Հայ խմբապետները ռուսական հրամանատարության հետ պայմանավորվում են Ջանիկի շրջանում գտնվող 2000-ից ավելի փախստականներին տեղափոխել Ռուսաստան: Ըստ պայմանավորվածության հոկտեմբերի 20-ին հայերը պետք է նավ բարձրանային: Խմբաապետներ Սերոբ Կարաքեհյանն ու Գալուստ Քյոսյանը իրենց օրագրում գրում են. «Ապշեցանք, երբ Ռուսերը մերժեցին ընդունիլ հոն հաւաքուած փախստականները, այնպէս որ միայն կիներն ու երեխաները տարին: … Շատ ուշ հասկցանք, որ Ռուսերը կ’ուզէին մեզ օգտագործել, պահելով թշնամիի թիկունքին իբրև հարուածող ոյժ: Մինչ այդ, մնացողներս սրտաբեկ քաշուեցանք լեռները» :

Ավելին՝ ռուսական հրամանատարությունը փորձում էր հայ զինյալների նկատմամբ հաստատել առավելագույն վերահսկողություն: Ուշագրավ է, որ Թերմեն գրավելուց հետո երբ ռուսական բանակում ծառայող Մ. Թոռլաքյանը իր հետ բերած զենքերը հանձնում է հայ զինյալներին, դեպի լեռները վերադարձի ճանապարհին ռուսական ուղեկալները խուզարկում և վերցնում են այդ զենքերը:

Ահա այսպիսի պայմաններում պետք է Մ. Թոռլաքյանը ընկերների հետ իրականացներ թուրք ոճրագործներին պատժելու իր ծրագիրը:

Տարերային վրեժխնդրության շրջան

Մ. Թոռլաքյանը նախ կազմում է հայտնի թուրք ոճրագործների մոտավոր մի ցանկ, որն ընթացքում լրացվում և խմբագրվում է: Ցանկում ընդգրկվում են՝

ա. այն թուրքերի անունները, որոնք, ըստ հասարակության մեջ տարածված կարծիքի, հայերի նկատմամբ վատ չէին տրամադրված, թեև կարող էր իրականում հակառակը լինել,
բ. այն թուրքերի անունները, որոնց մասին հասարակության մեջ վատ լուրեր էին տարածված:
Առաջին խմբի թուրքերին խնայելն ուներ երկու նպատակ. նախ՝ ժողովրդի մեջ ամրապնդվում էր այն համոզմունքը, որ հայերն անմեղներին չեն պատժում, երկրորդ՝ սրանց հետ Մ. Թոռլաքյանը կապեր է հաստատում և օգտագործում իր ծրագրերի իրականացման համար:
Երկրորդ խմբի թուրքերին պատժում էին առանց վարանելու. «Այսպիսիները շատ անգամ իրենց՝ թուրքերու միջոցով մաքրագործել
կու տայինք» :

Վրիժառու խմբի կողմից վրեժխնդրությունն իրականացվում էր երկու ուղղությամբ, ինչը պայմանավորված էր մի քանի հանգամանքով: Առաջին դեպքում իրենց ձեռքն ընկած թուրքին ոչնչացնում էին ռուսներից գաղտնի, եթե կար դրա հնարավորությունը, իսկ եթե դա անհնար էր, փորձում էին այդ թուրքին ռուսական հրամանատարությանը ներկայացնել որպես ապստամբ: Սակայն ռուսները հասկանալի պատճառներով հայերին շատ չէին վստահում և նման դեպքերում իրենք էլ էին թուրք վկաներին դիմում՝ հստակ պատկերացում կազմելու համար: Նման դեպքերում Մ. Թոռլաքյանը գտնում էր տվյալ թուրքի դեմ ցուցմունք տվող մեկ այլ թուրքի :

Հայ վրիժառուները դիմում էին նաև այլ միջոցների. ձևանում էին ռուս զինվորներ, ձերբակալում թուրքերի և գիշերները նրանց ոչնչացնում: Հնարավորության դեպքում դիմում էին ռուսական բանակում ծառայող հայ զինվորների օգնությանը: Մ. Թոռլաքյանը պատմում է նման մի դեպքի մասին: Մի օր երկու հայ վրիժառուներ՝ Հակոբը և Հովհաննեսը, Թոռլաքյանին են ներկայացնում երկու ղարաբաղցի հայ զինվորի, ստանում են պատժի ենթակա թուրքերի մի ցանկ, միասին ձերբակալում են թուրք ոճրագործներին և գիշերը բոլորին ոչնչացնում :

Հայերի նկատմամբ բռնություններով և ոճիրներով հայտնի թուրքերի մի ցանկ Մ. Թոռլաքյանը հանձնում է Տրապիզոնի գաղտնի ոստիկանությանը՝ նրանց ներկայացնելով որպես ռուսական իշխանությունների դեմ գաղտնի կերպով ապստամբություն նախապատրաստողների:

Հայերի նկատմամբ դրականորեն տրամադրված թուրք Միքդադ Հասանբաշօղլուն հաստատում է Թոռլաքյանի խոսքերը: Գաղտնի ոստիկանությունը գոհ է մնում Թոռլաքյանի զեկույցից և նրա իրավասությունների շրջանակն ընդլայնում է՝ նրա տրամադրության տակ դնելով բավականաչափ դրամական միջոցներ :

Այս իրադարձություններից հետո Թոռլաքյանը ինը հոգիանոց խմբով շարժվում է դեպի Գյումուշխանեի յայլաները, ուր որոշել էր պատժել կոտորածների հիմնական կազմակերպիչներին և բուն մասնակիցներին: Շարժվում են իրենց ազգակիցների ոսկորներով լեցուն ճանապարհներով և անցնում գործի. «Երեկոյեան արդէն հաւաքած էինք քառասունեօթը հոգի: Բոլորն ալ իրարու կապած դուրս բերինք ու ձորի մը մէջ անոնց հաշիւները մաքրեցինք, ճիշդ այնպէս՝ ինչպէս իրենք ըրած էին հայերուն:

Նոյն գիշերը վերադարձանք Սուլայի սարը: Յաջորդ օրը հոն ալ տասնըեօթը հոգի բռնեցինք և նոյն ձևով անոնց հաշիվը մաքրեցինք» :

Վերադառնալով քաղաք՝ գաղտնի ոստիկանությանն է հանձնում աչքի ընկնող թուրքերի մի մեծ ցանկ, որոնց մեղադրում է թուրքական բանակի հետ գաղտնի կապերի և նրանցից զենք ստանալու մէջ: Թոռլաքյանի խոսքերը հաստատում են նաև հակահետախուզությունում աշխատող այլ հայեր և հույներ, որոնց հետ նախապես պայմանավորվել էր:

Մ. Թոռլաքյանի խումբը, այս պատժական գործողություններին զուգահեռ, չէր մոռանում հայ կանանց և երեխաներին փրկելու գործը: Գրեթե ամեն տեղից, ուր լինում էին, նրանց հաջողվում էր փրկել կամ հայտնաբերել բռնի կերպով հափշտակված կամ այստեղ-այնտեղ թաքնված հայ կանանց, աղջիկների և երեխաների: Այդ աշխատանքներում նրանց օգնում էին հույները: Թոռլաքյանը համակրանքով է խոսում հույն Իստիլ աղայի մասին, որի տրամադրության տակ կար 150-200 զինվոր, որոնց մեջ կային նաև հայեր: Ճիշտ է՝ խումբը մարտունակությամբ և կարգապահությամբ առանձնապես աչքի չէր ընկնում, բայց հայերին աջակցում էր, փորձում էր տեղեկություններ տրամադրել հայ փախստականների մասին, նաև աջակցում էր կռիվների ժամանակ:

Նման մի դեպքի մասին պատմելիս Մ. Թոռլաքյանը բնութագրում է Իստիլ աղայի զինվորներին. «Այս միջոցին Իստիլ աղայի անկարգապահ խումբն ալ հասաւ և մեր տղոց կողքին դիրք բռնեց» : Այս կռվի մեջ հայերի վիճակը բավականաչափ ծանր էր, քանզի նրանց պաշտպանության տակ էր փրկված 60 հայ փախստական, որոնց թեժ կռվի ընթացքում կարողանում են նստեցնել նավակներ և հեռացնել վտանգավոր գոտուց: Իրենք նույնպես հեռանում են փախստականների հետ: Ուշագրավ են Թոռլաքյանի հետևյալ խոսքերը իրենց նահանջն ապահոված հույների մասին. «Երբ նավակները նստած այլևս ապահով դէպի նաւ կ’երթայինք, Իստիլ աղայի ծովափ թողած խումբը թուրքերու հետ տաք կռիվ կը մղէր, ապահովելով մեր մեկնումը: Հոս է, որ փոխեցի յոյներուն հետ ունեցած մեր հինգ օրուան հանդիպումներու ընթացքին անոնց մասին կազմած բացասական կարծիքս» :

Կազմակերպված վրիժառության շրջան

Լեռներից իջնելուց հետո հատկապես երիտասարդ հայ մարտիկները ամենուր վրեժ էին լուծում թուրք ոճրագործներից. «Մեր երիտասարդութիւնը, լեռներէն քաղաք կամ գիւղ իջած օրերէն լծուեցաւ թուրք ջարդարարները, հայերու գոյքն ու ինչքը թալանողները, հայ կիներն ու աղջիկները բռնաբարող եւ առեւանգողները պատժելու եւ որբուկներ փնտրելու աշխատանքին» : Ստեղծվել էր մի իրավիճակ, որը կարող էր վնասակար հետևանքներ ունենալ հետագա գործունեության համար, քանի որ հայ վրիժառուների դեմ էր տրամադրում ռուսական զինվորական իշխանություններին, ովքեր թուրքերի հետ հաստատել էին բնականոն կամ բարեկամական հարաբերություններ: Թուրքերը բնականաբար փորձում էին հայ վրիժառուների դեմ տրամադրել ռուսներին, որոնք առանց այն էլ հայերի նկատմամբ, մեղմ ասած, բարեկամական հարաբերություններով աչքի չէին ընկնում: Ավելին, հայերի և թուրքերի միջև խնդրահարույց իրավիճակներում ռուսները պաշտպանում էին թուրքերին. «Թուրքերը շատ շուտ հասկցած էին, թէ գրաւման բանակը բարեացակամ էր իրենց հանդէպ և կը պաշտպաներ զիրենք» :

Մ. Թոռլաքյանը շատ շուտ հասկացավ, որ պետք է այս խառը և վտանգներով հղի դրությունն արմատապես փոխել. «Առաջին գործս եղաւ վերջ տալ այս անկազմակերպ դրութեան և ստեղծել կեդրոն մը, որուն գիտութեամբ և թելադրութեամբ միայն վրէժխնդրական աքտերը կատարուին» : Այս նպատակով նա շրջանի ամենահեղինակավոր մարտիկներից ստեղծում է քսան հոգանոց մի խումբ, որը պետք է համակարգեր բոլոր աշխատանքները, իսկ վրեժխնդրության բոլոր գործողությունները պետք է իրականացվեին միայն այս խմբի հավանությունից և հաստատումից հետո:

Խմբի առաջին գործերից մեկը եղավ Բաբերդի և Յաղմուր դերեի ճանապարհների վրա վերահսկողություն հաստատելը: Առաջին իսկ առիթով ոչնչացվում է նախ՝ ութ թուրք, իսկ ամբողջ օրվա ընթացքում՝ քառասուն թուրք: Խմբի առաջին օրվա հաջողությունը ահ ու սարսափ է տարածում ոճրագործների շրջանում, իսկ հայ վրիժառուների մեջ ամրապնդում հավատն ու վստահությունը խմբի նկատմամբ: Դա նախապայման և հնարավորություն է ստեղծում վրեժխնդրական գործողություններն ընդլայնելու և կարգապահությունն ամրապնդելու համար: Խումբը որոշում է ստեղծել մնայուն հանձնախումբ, որի համար գումարվում է հատուկ ժողով՝ խիստ գաղտնիության պայմաններում: Ժողովին մասնակցում են պատվիրակներ Սյուրմենեից, Ապիոնից, Կալաֆկայից, Կյուշանայից, Ծինկիլայից, Կրոմիլայից, Սկաֆիտայից, Զիզակսայից, Մալայի տարածքի գյուղերից, Բարիանից, Վերանայից: Ընտրվում է ղեկավար հանձնախումբ՝ հետևյալ կազմով.

1. Միսաք Թոռլաքյան՝ Կյուշանայից,
2. Աբգար Չեփնյան՝ Ապիոնից,
3. Գաբրիել Մատինյան՝ Սյուրմենեից,
4. Համբարձում Չեփնյան՝ Կյուշանայից,
5. Միսաք Նուբարյան՝ Վերանայից:

Ժողովը որոշում է.

ա. «Ցուցակագրել շրջանի ազդեցիկ թուրքերու անունները եւ նիւթեր ներկայացնել յանձնախումբին՝ հայերու հանդէպ անոնց կատարած վայրագութիւններուն մասին:
բ. Ահաբեկումներու կատարման գործը յանձնել այնպիսի տղոց, որոնց մասին ո΄չ ժողովուրդ եւ ոչ ալ կառավարութիւնը կրնան կասկած ունենալ» :

Ժողովը վճռում է նաև առաջին ահաբեկումներն սկսել թրքական հինգ գյուղերի մեջ ապրող ոճրագործներից: Հատկապես կարևորվում է բոլոր ահաբեկումները նույն օրը կատարելու հանգամանքը՝ թուրքերի վրա ահ ու սարսափ տարածելու համար: Որոշումն իրագործվում է շատ հստակ և ստանում լայն արձագանք: Ոճրագործների ցանկում էր նաև Դրոնա գյուղից մեկ հույն, որը գործակցում էր թուրքերի հետ: Թուրքերի մեջ մեծ սարսափ է ընկնում, որոնք իրենց տներից փախչում են ավելի ապահով տեղեր, «Սակայն մեր վրեժխնդրութենէն չէին ազատեր» :

Հետագա ահաբեկումների ընթացքում օգտագործվում է նաև որպես ռուսական բանակի զինվոր ներկայանալու և ոճրագործներին կալանավորելու, ապա գիշերով նրանց ոչնչացնելու փորձված եղանակը: Պատահում էին դեպքեր, երբ վրիժառուները, ձերբակալված ոճրագործին ազատելու խոստումի դիմաց, ինչը երբեք չէին անում, զինաթափում էին նրա հարազատներին, ընկերներին, համագյուղացիներին:

Հետախուզական աշխատանքներ

Թուրք ոճրագործներին պատժելու գործողություններն ընթանում էին հաջողությամբ: Այդ օրերին զորավար Լյախովին փոխարինած զորավար Շվարցը շտապ կարգով Տրապիզոն է կանչում Մ. Թոռլաքյանին. «Ռուսներուն թրքասիրութիւնը երբեք արգելք մը չեղաւ, որ զինուորական իշխանութիւնները չօգտագործեն մեր վերապրող երիտասարդութիւնը. ընդհակառակը, առաւելագոյն չափով օգտուեցան մեր մարտական ուժերէն, որոնք քաջ ծանօթ էին միջավայրին և անհուն վրէժխնդրութեան կրակով լեցուն էին Թուրքին դէմ» : Դա հատկապես դրսևորվում էր իրենց համար դժվարին պահերին:

Այս անգամ նույնպես նրանք հայտնվել էին նման վիճակում. ռուսական հետախուզական օդանավը խափանման պատճառով ստիպված վայրէջք էր կատարել թշնամու տարածքում, իսկ օդաչուն գերվել էր: Ռուսները հույն Իստիլ աղայի մարդկանց միջոցով փորձել էին իմանալ օդաչուի տեղը և անակնկալ հարձակումով ազատել նրան, սական վերջիններս անհաջողության էին մատնվել և վերադարձել էին ձեռնունայն: Զորավար Շվարցը նույն խնդրով դիմում է Թոռլաքյանին, ով տալիս է համաձայնություն և իր հինգ ընկերներով (Գրիգոր Հրապյան, Երվանդ Կանսզյան, Օրդվեցի Հարություն, Մարտիրոս և Կարապետ Խտշյան) պատրաստվում է մեկնելու Կիրասոն, ուր վայրէջ էր կատարել օդանավը: Շվարցը փորձում է նրանց հետ ուղարկել նաև մի քանի հույնի, բայց հայերը կտրուկ մերժում են:

Հուլիսի 16-ին խումբը ռուսական «Զորկի» զրահանավով հասնում է Կիրասոն: Կեսգիշերին հայ հետախույզները մտնում են քաղաք, իրենց ծանոթներից հավաքելով համապատասխան տեղեկություններ և ճշտելով, որ օդաչուին տեղափոխել են Օրդու, գիշերով նստում են նավակներ և վերադառնում: Վերադարձի ճանապարհին գերում են երկու թուրքական նավակ՝ իրենց 12 զինվորներով, որոնք գիշերային հերթապահներ էին և հսկում էին ափամերձ տարածքները: Սրանց զինաթափում են և իրենց նավակներով հանձնում ռուսական հրամանատարությանը: Ռուսական ռազմանավի հրամանատարը, խմբի հաղորդած տեղեկություններն օգտագործելով, զորավար Շվարցի հրամանով ռմբակոծում է Կիրասոնը. «Մոտ յիսուն ռումբ նետեցին Կիրասոն քաղաքի կարեւոր տեղերը, հետեւելով մեր տղոց ցուցմունքներուն: Ծովափի միւս քաղաքներն ալ ռմբակոծելով, կէսօրուան մօտերը հասանք Տրապիզոն» : Փայլուն իրականացված այս արշավի համար զորավար Շվարցը հայկական խմբի բոլոր անդամներին ներկայացնում է պարգևատրման:

Խմբի մասնակցությամբ հաջորդ հետախուզական ձեռնարկն ավելի շատ ռազմական գործողություն է հիշեցնում: Զորավար Շվարցը որոշում է ոչնչացնել թուրքական շոգեմակույկներն ու առագաստանավերը, որոնք գիշերները ռազմամթերք և պարեն էին տեղափոխում, իսկ ցերեկները թաքնվում Թերմե քաղաքի մոտով հոսող գետի խորշերում, որոնք խիտ ծառածածկի շնորհիվ թաքցնում էին այդ տորմիղի նավերն ու նավակները: Գործողության պատասխանատվությունը դրվում է Մ. Թոռլաքյանի և հույն Իստիլ աղայի վրա: Այդ հետախուզական արշավի մասին Թոռլաքյանը հիշում է. «36 հայեր, 48 յոյներ եւ 50ի չափ ռուս զինուորներ իրենց սպայով միասին, երեք զրահանաւերով եւ մեկ փոխադրանաւով, 1917 Օգոստոս 15ին ճամբա ելանք եւ առտու կանուխ Թերմէի գետաբերանին առջեւ կանգ առինք» :

Ռմբակոծվում են Թերմե քաղաքը և նրա աջ ու ձախ կողմերի լեռները: Հայերը դուրս են գալիս ափ, գրավում ժանդարմերիայի շենքը և այրում, այնուհետև հետապնդում փախչող ժանդարմներին և սպանում: Ռուսները շուտով հայտնաբերում են նավակներն ու բոլորը դուրս բերում իրենց խորշերից: Հայերի խումբը պետք է տասը րոպեում հասցներ մտնել քաղաք՝ անցնելով թուրքական մի քանի գյուղերի միջով: Լավ մտածված արշավն ավարտվում է բացարձակ հաղթանակով. թուրքերը փախչում են քաղաքից, որն անցնում է ռուսական վերահսկողության տակ:

Ազատագրված քաղաքում Թոռլաքյանի խումբը հանդիպում է հայ փախստականների մի քարավանի, որն աստիճանաբար մեծանում է տարբեր տեղերից նրանց միացողների հաշվին, որոնք սկսում են թալանել ամայացած քաղաքի խանութները: Այս մարդկանց առաջնորդն էր հռչակավոր խմբապետ քահանա Գալենճյանը, ում թուրքերը կոչում էին Դելի Քեշիշ: Թոռլաքյանն իր ընկերների հետ փորձում է կասեցնել գազազած ամբոխին, բայց՝ ապարդյուն: Այնժամ որոշում են հրդեհել այն շենքերը, որոնք թալանվում են: Կրակի և ծխի ազդեցությամբ ի վերջո հաջողվում է հանգստացնել ամբոխին, որոնց առաջնորդում են դեպի ծովափ՝ նավեր նստեցնելու և Տրապիզոն փոխադրելու համար: Քարավանի մարդկանց թիվն անցնում էր 200-ից, նրանց էին միացել ևս երկու տասնյակ հույներ:

Ծավափին հավաքվել էին նաև մոտ 500 աջարացի թուրք փախստականներ, սակայն ռուսները ոչ մեկին նավ չեն վերցնում: Թոռլաքյանի միջամտությամբ հայ կանանց, երեխաներին և ծերերին նստեցնում են նավ, իսկ կռվելու ընդունակ 30 տղամարդու Թոռլաքյանը բաժանում է զենք և միացնում իր խմբին: Նրանք հաջորդ օրը հասնում են Տրապիզոն:

Ռուսական հրամանատարության վերաբերմունքի փոփոխությունը թուրքերի հանդեպ, դրա պատճառներն ու հետևանքները

Ռուսական զինվորական հակահետախուզությունն իր վերաբերմունքը թուրքերի նկատմամբ ճշտում էր՝ հատկապես հենվելով հայերի և հույների տրամադրած նյութերի և զեկույցների վրա, որոնց համաձայն՝ թուրքերը նախապատրաստվում էին ապստամբության: Այս համոզմունքն ամրապնդվում է նաև այն իրողությամբ, որ ռուսական հրամանատարությունը նման տեղեկություններ ստանում էր նաև ազդեցիկ և ռուսներին «հավատարիմ» թուրքերից, որոնք, ըստ էության, Մ. Թոռլաքյանի և հույների առաջնորդ Իստիլ աղայի մարդիկ էին. «Ռուսական զինուորական հակահետախուզութիւնը, իր ձեռքին տակ ունեցած նիւթերով, զորս հայերս և յոյներս էինք հայթայթած, կը խորհէր թէ թուրքերը կրնան և ի վիճակի են ապստամբութիւն առաջ բերել» :

Հնարավոր ապստամբությունը կանխելու համար հրամանատարությունը որոշում է նախահարձակ լինել: Այս հարցին նվիրված խորհրդակցությանը հրավիրում են նաև հինգ հայի՝ Մ. Թոռլաքյանի գլխավորությամբ: Որոշվում է նախ՝ խուզարկություններ կատարել քաղաքի արևելյան շրջանների թուրքական գյուղերում և ձերբակալել ապստամբության կազմակերպիչներին:

Թե ինչքան էր մեծ ռազմական իշխանությունների մտավախությունը, կարելի է հասկանալ այս գործողության համար տրամադրված զինվորների քանակից: Երեկոյան 50 հայ տղաների առաջնորդությամբ 800 զինվոր է դուրս գալիս քաղաքից և ուղևորվում դեպի Յոմուրիայի գյուղերը, իսկ 400 զինվոր էլ Սարգիս Զեքիարյանի և սկաֆիտացի Բիւզանդ Ասլանյանի առաջնորդությամբ շարժվում է դեպի Ճոշարա և Սամարուքսա գիւղերը: Տեղ հասնելուն պես 800 զիվորները բաժանվում են երկու մասի և շրջապատում Արսեն և Դրոնա գյուղերը: Դրոնայում էր բնակվում հայտնի ոճրագործ Գյումրյուքչիօղլի Հասան աղան, ով իր երեք եղբայրների հետ հայտնի էր որպես շրջանի հայերի դահիճ: Ռուսների հետ ստեղծել էր լավ հարաբերություններ, ճակատի հրամանատարին ցուցաբերած ճոխ հյուրասիրությունից հետո նրանից ստացել էր զենք կրելու իրավունք:

Մ. Թոռլաքյանը Հասան աղայի անունը մտցրել էր կասկածելիների ցուցակի մեջ և որոշել էր ռուսների ձեռքով ոչնչացնել նրան և նրա ոճրագործ զինակիցներին: Տունը շրջապատելուց հետո պահանջում են բացել դուռը, Հասան աղան հրաժարվում է, իսկ երբ զինվորները փորձում են դուռը կոտրել, Թոռլաքյանը հասկանում է, որ Հասանն անպայման կհանձնվի, քանի որ վախենալու առիթ չուներ: Իսկ հանձնվելուց մեկ-երկու օր հետ ազատ կարձակվեր, ինչպես հաճախ էր պատահում այլ թուրքերի դեպքում, ուստի, գրում է Թոռլաքյանը հուշերում, «…օգտուելով խիստ մութէն, դրան կողքի պատուհանի կոտրուած ապակիի ճեղքէն հրացանիս ծայրը ներս խոթելով՝ հատ մը կրակեցի եւ անմիջապէս նորէն աննկատ տեղս կանգնեցայ» :

Ռուս հրամանատարը կարծելով, որ ներսից են կրակում, հրամայում է դիրքավորվել և կրակ բացել: Հարյուր զինվոր կրակի տակ են առնում լավ ամրացված տունը: Ներսից ուժեղ դիմադրություն է սկսվում: Շուտով կենտրոնից հրաման է գալիս այրել տունը և ոչնչացնել բոլորին: Կռիվը տևում է մինչև լուսաբաց: Այդ կռվի մեջ սպանվում են Հասանի եղբայրները, տան մեջ եղած և նրանց օգնության շտապող բոլոր թուրքերը:

Երբ լուսաբացին պարզվում է, որ ռուսները տվել են մի քանի վիրավոր, կենտրոնից հրաման է ստացվում խուզարկել ողջ գյուղը և ձերբակալել բոլոր կասկածելիներին: Խուզարկությունն ուղեկցվում է ծեծով և բռնությամբ, ինչի շնորհիվ բազմաթիվ զենքեր են առգրավվում, ձերբակալվում է 40 թուրք, որոնց քշում են Տրապիզոն: Ճանապարհին թուրքերի թախանձագին խնդրանքով Մ. Թոռլաքյանն ու Բյուզանդ Ֆունտուքյանը ռուսներից գաղտի ազատ են արձակում 8 թուրքի՝ նախ նրանց ցույց տալով իրենց հեղինակությունը, և ապա՝ նպատակ ունենալով հետագայում սրանց օգտագործել իրենց ծրագրերի մեջ: Հաշվարկը շատ ճիշտ էր. մեկ-երկու օրից բոլոր ձերբակալվածներն ազատ են արձակվում:

Այս դեպքից հետո ռուսների մեջ թուլանում է այն համոզմունքը, թե թուրքերի հակառուսականությունը մեծապես պայմանավորված է հայերի և հույների թրքատյացությամբ: Իսկ ամենակարևոր ձեռքբերումը, ըստ Թոռլաքյանի, լինում է այն, որ «հակահետախուզական բաժնին հետ համաձայնութեան եկանք, որ միայն մեր մարդոցմով այսուհետեւ հետախուզութիւն կատարենք եւ կարիք զգալու պարագային՝ զինուորական իշխանութեան դիմենք օժանդակութիւն ստանալու համար» : Տվյալ համաձայնությամբ փաստորեն լիովին ազատվում էին հայկական հետախուզական խմբի անդամների ձեռքերը, իսկ պատժիչ միջոցների զինանոցը՝ մեծանում:

Այս դեպքից հետո Թոռլաքյանի խումբը շարունակում է հայոց դահիճներին ոչնչացնելու գործը: Հաճախ էլ թուրք խմբավորումներին կամ երևելիներին հանում են միմյանց դեմ՝ մեկ ոճրագործի ձեռքով ոչնչացնելով մյուսին:

Ռուսական բանակը հեռանում է Արևմտյան Հայաստանից

Փետրվարյան հեղափոխությունը և ցարի հրաժարումը գահից արմատապես փոխեցին իրադրությունը թե΄ արևմտյան, թե΄ կովկասյան ճակատներում:

Ռուսական բանակում սկսվեց կազմալուծման վտանգավոր գործընթաց. «Զօրքը բարոյալքուած էր ու կը զբաղէր միայն թալանով և կողոպուտով:

Զինուորները, Տրապիզոնի ծովափը իջնելով, նաւերը կը բռնագրաւէին և իրենց թալանած ապրանքները մէջը լեցնելով կը մեկնէին» :

Թուրքերն այս անգամ իսկապես սկսեցին ապստամբական գործողություններ ձեռնարկել: Գյուղաբնակ հայերի վիճակը վտանգվեց: Հայկական մարտական խմբերի ղեկավարները ժողովրդին սկսեցին տեղափոխել քաղաք: Ռուսները խոստացան հայերին տրամադրել զենք և օգնական զինվորներ, սակայն՝ ապարդյուն. զինվորներն այլևս հրամանատարներին չէին ենթարկվում: Շուտով ռուսական բանակի սպայական կազմը մնաց առանց զինվորի և ստիպված, տեղական գործերի կառավարումը հանձնելով վրացիներին, հեռացավ Տրապիզոնից: Վրացիները, որ երբեք աչքի չէին ընկել հակաթուրքական դրսևորումներով, «…գաղտնի կապեր ունէին Թուրքերու հետ: Հայերը ստիպողաբար պիտի հեռանային Տրապիզոնէն դէպի Ռուսաստան, այլ ճանապարհ չկար» :

Օրհասական վիճակից ելք գտնելու համար հրավիրվեց համայնքի ղեկավարների և մարտական խմբերի հրամանատարների ընդհանուր ժողով՝ քահանա Մելյանի նախագահությամբ: Ժողովը որոշում է արագացնել գյուղաբնակ հայերի տեղափոխության գործը քաղաք, զինական խմբեր կազմել և ուղարկել Բաբերդ և Երզնկա՝ Սեպուհի և Մուրադի հրամանատարության տակ, 200 հոգիանոց մի խումբ էլ թողնել առաջնորդարանի տրամադրության տակ՝ քաղաքը պաշտպանելու և հայության վերջին բեկորները հավաքելու և Ռուսաստան ուղարկելու համար, որից հետո այս խումբը ևս պիտի մեկներ ճակատ: Թշնամուն զորավոր ուժ ցուցադրելու նպատակով այս խումբը բաժանվել էր զանազան թաղերի մեջ և զինվորական համախումբ կյանքով էր ապրում :

Քաղաքը պաշտպանող այս խմբից զատ «ներքին թշնամին միշտ սոսկումի մէջ պահելու եւ ահաբեկումներ ընելու համար թռուցիկ խումբ մըն ալ կազմուեցաւ Միսաք Թոռլաքեանի ղեկավարութեամբ: Այդ օրերուն ահաբեկուեցավ Կոխալի գիւղէն Խուրշուտ աղան, որ կերպով մը գլուխը պահած էր, ինչպէս նաև Զիւլմերա գիւղէն Յոյն մը, քանի մը հոգի ալ Փլատանայի շրջանէն»:

Մինչ մարտական խմբերը Երվանդ Ֆունտուքյանի (առաջին խումբ) և Կարա Հակոբի ու Զիլ Օհաննեսի եղբայր Միքայելի հրամանատարությամբ (երկրորդ խումբ) մեկնեցին ճակատ, Թոռլաքյանի խումբը, օգտագործելով վերջին հնարավորությունները, շարունակում էր պատժական գործողությունները՝ հաճախ հույների հետ համագործակցաբար: Այդ գործողություններից հատկապես նշելի է Պլատանա քաղաքի մերձակա գյուղերից մեկում կատարված դեպքը: Թոռլաքյանը և խմբի մյուս անդամները, ներկայանալով որպես պետական հանձնարարությամբ եկած պաշտոնյաներ, տարբեր տեղերից եկած բազմաթիվ թուրքերի հավաքում են սրճարանում, հույներին հրամայում են դուրս գալ սրճարանից. «Սրճարանի մէջ մնացին միայն թուրքերը, որոնք այդ շրջանի հայոց տեղահանության ժամանակ սարսափելի հրեշութիւններ կատարած էին: Այդ սրիկաներուն հարցը մաքրելէ ետք վերադարձանք» :

Այս դեպքի արձագանքը շատ մեծ էր և ամբողջ նահանգում ահ ու սարսափ էր տարածել: Ուշագրավ է այդ օրերին Սամսոնում բնակվող Վ. Մինախորյանի հաղորդած տեղեկությունը. «…վարձկան մարդիկ լուր տարածեցին, թէ հայերը նոր ջարդեր են կազմակերպել Պլատանայում: … Չանցաւ երկու-երեք օր եւ քաղաքը թնդաց մի լուրով, որ կոչուած էր վերարծարծելու «հիւրիէթական» տրամադրութիւններ: Թուրք եւ ռուս զորքերը Տրապիզոնում հանդիպել էին իրար գրկախառնութեամբ: Բայց այդ սրտաշարժ տեսարանի ժամանակ, յանկարծ, պայթել էր քաղաքի գլխաւոր զինամթերանոցի պահեստը» :

Գյուղերից հավաքելով գրեթե բոլոր հայերին (տարբեր վայրերում իրենց ցանկությամբ մնացել էին հատուկենտ մարդիկ), Հայկական հանձնախումբը մեծ դժվարությամբ և բավականին գումար ծախսելով նրանց նստեցնում է նավ և ուղարկում Ռուսաստան: Քաղաքի անվտանգությունը ապահովող զինական խումբը, ավարտված համարելով իր առաքելությունը, որոշում է անցնել Արևմտյան Հայաստան և միանալ Սեպուհի կամ Մուրադի զորախմբերին: Սակայն ողջ ճանապարհը բռնված էր չեթեներով և թուրքական զինված հրոսակախմբերով: Տրապիզոնի վրացական իշխանությունները, որոշ ձգձգումներից հետո, նրանց նավ են տրամադրում Բաթում անցնելու համար: Մ. Թոռլաքյանի և քաղաքի պաշտպան հայկական զինական խմբերը 1918 թ. սկզբին բազում դժվարություններից և դեգերումներից հետո ափ են իջնում Բաթումում՝ այնտեղից Արևմտյան Հայաստան գնալու մտադրությամբ:

Մինչ խումբը մեկնում է Թիֆլիս, ուր Թոռլաքյանը հանդիպում է Զեմլյակին, Ղազար Հարությունյանին և Հարություն Հարությունյանին, որոնք զբաղված էին հեծելազորի ստեղծմամբ, որը պետք է բաղկացած լիներ 400 հեծյալից: Վահան Փափազյանից (Կոմս) տեղեկանալով, որ Բաբերդը գրավված է թուրքերի կողմից, նրանք միանում են գնդապետ Ալաբյանի զորաջոկատին և շարժվում դեպի Էրզրում: Սարիղամիշում տեղեկանում են, որ Էրզրումը նույնպես գրավված է: Որոշ ժամանակ մաս կազմելով տարբեր զորամիավորումների և տեղից տեղ տեղափոխվելով՝ ի վերջո միանում են Զեմլյակի ձիավոր խմբին, մասնակցում Սելիմի, Կարսի ճակատամարտերին:

1918-ի գարնան սկզբներին Դրոյի հրամանով շարժվում են դեպի Երևան, ուր մնում են մեկ ամիս: Այնուհետ Զեմլյակի զորաջոկատի կազմում մասնակցում են Բաշ Ապարանի ճակատամարտին: Թոռլաքյանն այս ճակատամարտում վիրավորվում է, Աշտարակի հիվանդանոցում ապաքինվելուց հետո անցնում Երևան: Այստեղից ընկերների՝ Համբարձում Չեփնյանի, Աբգար Չեփնյանի և Միսաք Կակոսյանի հետ անցնում է Սուխում՝ տեղի հայ մեծահարուստ ծխախոտի վաճառականների ընդգրկմամբ մի մեծ հիմնադրամ գոյացնելու և Կենտրոնական Կոմիտեի տրամադրության տակ դնելու համար: Սակայն Ռուսաստանում սկիզբ առած քաղաքացիական պատերազմն ու անկայուն վիճակը խանգարում են իրականացնել այս ծրագիրը:

Բազում արկածներից և դեգերումներից հետո կուսակցության հատուկ հանձնարարությամբ նոյեմբերի կեսերին նա անցնում է Բաթում, սակայն առաքելությունը մնում է անավարտ. Հայաստանում հաստատվել էին բոլշևիկյան կարգեր: Այստեղից անցնում է Պոլիս և ներկայանում «Ճակատամարտի» խմբագրություն: Շուտով Պոլսում են հավաքվում կուսակցության ազդեցիկ դեմքերը: Նրանք Մ. Թոռլաքյանին կարգադրում են փոխադրվել «Ճակատամարտի» խմբագրության շենք, ուր տեղավորվել էր նաև Արամ Երկանյանը:

Բեհբուդ խան Ջիվանշիրի ահաբեկումը

Այդ օրերին, որպես բոլշևիկյան Ադրբեջանի առևտրական ներկայացուցիչ, Պոլիս է գալիս «Պեհպուտ Խան Ճիւանշիրը, Ատրպեճանի ներքին գործերու նախարարը, ջարդերու յայտնի կազմակերպիչ եւ հայակեր, Ատրպեճանի Թալաաթը» : «Նեմեսիս» գործողության Պատասխանատու մարմնի կողմից Ջիվանշիրի ահաբեկումն հանձնարարվում է Մ. Թոռլաքյանին, Երվանդ Ֆունտուքյանին և Հարություն Հարությունյանին: Վերջին երկուսը պետք է մասնակցեին հետապնդմանը, իսկ ահաբեկումն իրականացնելու էր Մ. Թոռլաքյանը: Հետապնդման սկզբնական շրջանի աշխատանքներին մասնակցում է նաև Հրաչ Փափազյանը :

Հետապնդման աշխատանքներն ավարտելուց հետո հուլիսի 18-ին Բերա հյուրանոցի մոտ՝ մի մարդաշատ վայրում և ահաբեկման համար ոչ այնքան հարմար պայմաններում Մ. Թոռլաքյանը փակում է դեպի հյուրանոցի մուտքն ուղևորվող Ջիվանշիրի ճանապարհը, և քանի որ վերջինս խիստ բարձրահասակ էր և գլխին նշան բռնելն այնքան էլ այդ նեղ պայմաններում հարմար չէր, նախ կրակում է կողքին, իսկ երբ զոհը շրջվում և ամուր բռնում է Թոռլաքյանի ձեռքերը, պարզապես նրան հնարավորություն է տալիս կրակելու ուղիղ կրծքին: Երկու գնդակ էլ արձակելով կրծքին՝ հայ վրիժառուն թողնում է նրան գետնին տապալված և հեռանում: Խուճապահար ժողովուրդը ետ է քաշվում՝ Թոռլաքյանի համար ակամա ճանապարհ բացելով: Երբ նա արդեն անցել էր փողոցը և ուզում էր թեքել ճանապարհը, լսում է օգնության կանչեր: Հասկանում է, որ զոհը չի մահացել, այլ ընդամենը վիրավոր է: Անմիջապես շրջվում և արագ քայլերով գնում է դեպի տապալված Ջիվանշիրը, ճեղքում է նրան շրջապատածների օղակը և կրծքին արձակում ևս մեկ գնդակ:

Մոտակայքում հայտնված ֆրանսիացի ռազմական ոստիկանները հարձակվում են Թոռլաքյանի վրա, ծեծում են նրան, ապա հանձնում Պոլսում դաշնակից ուժերի անգլիական ներկայացուցչությանը:

Թոռլաքյանի դատավարությունն իրականացնում է անգլիական զինվորական դատարանը: ՀՅԴ Բյուրոն կազմակերպում է հաջող պաշտպանություն: Դատապաշտպան է նշանակվում Խոսրով Ներսեսյանը: Հոգուտ Թոռլաքյանի դատարանում հանդես են գալիս բազմաթիվ վկաներ, որոնք բոլորն էլ այդտեղ էին հայտնվել ՀՅԴ Բյուրոյի և «Նեմեսիսի» հանձնախմբի կազմակերպված աշխատանքների շնորհիվ: Բնականաբար կային նաև թուրք և ադրբեջանցի վկաներ, որոնք հանդես էին գալիս ի վնաս Թոռլաքյանի:

Ի վերջո հենվելով վկաների ցուցմունքների և հատկապես դատաբժշկական հետազոտության վրա՝ Անգլիական ռազմական դատարանը 1921 թ. նոյեմբերի 6-ին արդարացնում է Մ. Թոռլաքյանին: Ահա դատավճիռը, որ ընթերցվում է դատարանի դահլիճում. «Ամբաստանյալը յանցաւոր է սպանութեան համար, բայց ատեանը անպատասխանատու կը նկատէ զինք՝ ոճիրին պահուն մտային խանգարում ունեցած ըլլալու համար» :

Ռազմական դատարանը թեև քաջ գիտակցում էր, որ Մ. Թոռլաքյանը որևէ մտային հիվանդությամբ չի տառապում, բայց հասարակական կարծիքի ճնշման տակ չհամարձակվեց պատժել ամբաստանյալին: «Մտային խանգարումը» իրավիճակից պատվով դուրս գալու միակ ելքն էր, որն էլ ընտրեց նա:

Նոյեմբերի 22-ին բանտից դուրս գալուց հետո նա մեկնում է Հունաստան, ապա՝ Ռումինիա, ուր բնակություն հաստատեց և մնաց մինչեւ 1952 թ., մաս կազմեց ՀՅԴ Բալկանյան կառույցին: Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին Դրոյի ղեկավարությամբ կարևոր ներդրում ունեցավ բալկանյան հայության անվտանգության ապահովման գործում: Պատերազմի տարիների դարձավ Դրոյի զինակիցը հայ ռազմագերիներին փրկելու աշխատանքներում։

1952 թ. տեղափոխվում է ԱՄՆ՝ Կալիֆորնիայի նահանգ, ուր մինչև իր կյանքի ավարտը մասնակցում է կուսակցական և համայնքային աշխատանքներին:

1968 թ. մահվան մահճում նրան է այցելում Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգեն Առաջինը և հայ ազգի ազատամարտի անվեհեր զինվորին և քաջաբազուկ վրիժառուին արժանացնում ԱԶԳԱՅԻՆ ՀԵՐՈՍԻ ՕՐՀՆՈՒԹՅԱՆ:

Հայկազուն Ալվրցյան

Առաջին մասն՝ այստեղ

«Դրօշակ» թիվ 7, 2025թ.