«Կիւշանայի շրջանի Թոռլաքեանները մէկէ աւելի հերոսներ են տուած Դաշնակցութեան փառքի տաճարին: Միսաքը անոնց հարազատ, կտրիճ յաջորդներէն է» :

Առաջին աշխարհամարտի նախօրյակին

Միսաք Թոռլաքյանը ծնվել է 1888 թ. նոյեմբերի 12-ին Տրապիզոնի գավառի Կյուշանա գյուղում: Սովորել է տեղի դպրոցում: Մ. Թոռլաքյանը դեռևս պատանեկան տարիքից բուռն հետաքրքրություն է դրսևորում ազգային-հեղափոխական գործի նկատմամբ: Նրա հայրական տունը եղել է դաշնակցական գործիչների հավաքատեղի: Այդ հավաքների ազդեցությամբ աստիճանաբար պատանի Միսաքն ամբողջությամբ տարվում է ազգային-ազատագրական պայքարի գաղափարներով: 17 տարեկանում կազմակերպում է վեց հոգուց բաղկացած հայ վրիժառուների մի խումբ, որը ահաբեկում է մատնիչներին և դավաճաններին: 1910 թ. հնազանդեցնում է հայերին ճնշող լազերին, մասնակցում է Տրապիզոնի և Կովկասի միջև զենքի փոխադրության գործին: Մոտ 3 տարի ծառայում է Օսմանյան բանակում, բայց հրամանատարության խտրական քաղաքականության պատճառով թողնում է ծառայությունը: 1913 թ. աշնանը, վերադառնալով հայրենի գյուղ, անդամակցում է Դաշնակցությանը, որի գաղափարները նրան հարազատ էին դեռևս պատանեկան տարիներից: Համագյուղացիները նրան ընտրում են թաղական խորհուրդի անդամ և գյուղապետի օգնական, ինչը նրա կուսակցական-հանրային գործունեության համար լավ պայմաններ էր ստեղծում: Համայնքի գործերին զուգահեռ՝ Ռոստոմի անմիջական ղեկավարությամբ ընկերների հետ մասնակցում է գաղտնի ճանապարհներով Կովկասից զենքի ներկրման աշխատանքներին:

Մինչև առաջին աշխարհամարտի սկսվելը Թոռլաքյանը, իր կուսակից և համախոհ ընկերների հետ, ՀՅԴ Սարափի կոմիտեի ղեկավարությամբ, բուռն գործունեություն է ծավալում շրջանում՝ շեշտը դնելով հիմնականում ինքնապաշտպանության համար անհրաժեշտ աշխատանքների, հայերի նկատմամբ թշնամաբար տրամադրված թուրք կամ լազ պաշտոնյաների ու ավազակների և սրանց աջակից հայ դավաճանների և մատնիչների ոչնչացման վրա, ինչի պատճառով մշտապես հետապնդվել է թուրքական իշխանությունների կողմից։

1914 թվականի հուլիսի 28-ին սկսված Աշխարհամարտի առաջին իսկ օրերին կայսրության ողջ տարածքում հայտարարվում է 18-35 տարեկանների զորահավաք: Զորակոչվում են նաև բավականաչափ հայեր, սակայն քիչ չէին ծառայությունից խուսափողները, որոնք կամ թաքնվում էին իրենց բնակավայրերում, կամ բարձրանում լեռները: Զորահավաքն արդյունավետ անցկացնելու նպատակով ոստիկանությունը կազմակերպում էր թաքնվածներին հայտնաբերելու և լեռները բարձրացածներին հետապնդելու ու ձերբակալելու գործողություններ: Վախի ազդեցության տակ զորակոչից խուսափողների թիվն աստիճանաբար կրճատվում է: Իշխանությունների հաջորդ քայլը լինում է թուրքերին հայերի դեմ գրգռելու և թշնաբար տրամադրելու քարոզչությունը, ազդեցիկ հայերի նկատմամբ հալածանքներն ու ճնշումները. հատկապես «…խիստ հետապնդում սկսաւ կուսակցական ղեկավարներու և աչքի զարնող ազգայիններու դէմ» :

Նախապատրաստական աշխատանքները

Դաշնակցության Յոմուրիայի շրջանի ղեկավարությունը, գյուղապետերն ու ազդեցիկ մարդիկ լավ էին հասկանում, որ իշխանությունների հետ զինված բախումն անխուսափելի էր, ուստի ամեն ջանք ու հնարավոր միջոց գործադրում էին նախապատրաստվելու համար: Զենքի ու զինամթերքի հայթայթումը, ինքնապաշտպանական և կազմակերպական աշխատանքները գնալով ավելի ու ավելի շատ դրամական միջոցներ են պահանջում: Մ. Թոռլաքյանն ու իր ընկերները, որոնք գրեթե բոլորն էլ փախել էին բանակից, որոշում են ինչ-որ լուծում գտնել նաև այս հարցի համար: Ամենահարմար և համեմատաբար քիչ վտանգավոր ճանապարհը պետական դրամի հափշտակումն էր: Ուսումնասիրելով դրամ տեղափոխող փոստային կառքերի երթևեկության ուղիները և ժամանակացույցը՝ աշնան մի օր հարձակվում են նման մի կառքի վրա և բռնագրավում բավականաչափ մեծ գումար, որից մի փոքր մաս բաժանում են հարձակման մասնակիցներին, կարիքավորների ընտանիքներին, իսկ հիմնական մասը հատկացնում զենք և զինամթերք հայթայթելուն:

ՀՅԴ Կոմիտեն և հեղինակավոր մի քանի ընկեր միանշանակ չեն ընդունում այս քայլը և հրավիրում են ժողով՝ հարցը քննելու և գործողության մասնակիցների արարքին գնահատական տալու համար: Ժողովի մասնակից Հ. Հովակիմյանը հիշում է. «Ամբողջ գիշեր մը վիճեցանք և մեղադրեցինք ձեռնարկին հինգ ղեկավարները նոյնիսկ վիրավորական փոխադարձ արտայայտութիւններով: Միհրդատ Մազլումյան ու ես խիստ յարձակողական դիրք բռնած էինք: Անոնց կողմէ Միսաքը ամբողջ գիշեր բառ մը չհանեց բերնէն. ընկողմանած՝ կը դիտէր ու կը լսէր և երբեմն դէմքի և ձեռքի շարժումներով ըսել կ’ուզէր կարծես, թէ աւելորդ է ձեր զայրույթը, եղածը եղած է և լաւ է որ եղած է, քանի որ հիմա դրամ ունինք» :

Մ. Թոռլաքյանը, նախքան որևէ քայլ կատարելը, նախ համոզվում էր դրա անհրաժեշտության մեջ: Թեև նա հաստատակամ էր իր տեսակետը պաշտպանելու հարցում, սակայն սակավախոս էր: Այս մասին վկայում են նրա ընկերները: Դրա լավագույն ապացույցներից մեկն էլ այս միջադեպն էր, որը լայն արձագանք է գտնում ժողովրդի և պաշտոնեության շրջանում: Փոստային կառքի վրա հարձակման մեղադրանքով ձերբակալվում են շատերը, որոնցից ոչ մեկն էլ, ըստ էության, գործին մասնակից չէր: Այս գումարից մի մաս էլ հատկացվում է այդ և զորակոչից խուսափելու պատճառով ձերբակալվածներին ազատելու համար:

Իշխանություններն ամենուր որոնում են հափշտակված դրամի հետքերը, սակայն որևէ արդյունքի չեն հասնում: Իսկ դրամը իշխանությունների քթի տակ ծառայում էր այն նպատակին, ինչի համար ձեռք էր բերվել՝ զենք հայթայթելուն. «Թեև այդ օրերուն շատ դժուար էր դրամով զէնք գտնելը, բայց դարձեալ որոշ յաջողութիւններ ձեռք ձգուեցան» :

Հալածանքներն ու ճնշումները թերևս առավել խիստ էին հույների նկատմամբ. «Սանթայի յոյներու երթևեկութիւնը դէպի քաղաք գրեթէ դադրած էր: Թուրքերը ճամբան տեսած յոյները կը կողոպտէին կամ կիներն ու աղջիկները կը բռնաբարէին: Մեր հանած թռուցիկ խումբն էր, որ պաշտպանի դեր ստանձնեց այդ խեղճերուն հանդէպ» , որից հետո նրանց նկատմամբ իշխանությունների վերաբերմունքը մեղմանում է:
Յոմուրիայի շրջանի գյուղական համայնքների ղեկավարները՝ ազգային մարմինները և Դաշնակցության Սարափի կոմիտեն, ամեն ջանք գործադրում էին՝ պատերազմի հետևանքով անդորրը կորցրած շրջանի գյուղերի բնակչության կյանքի բնականոն ընթացքը պահպանելու համար. «Ազգային և կուսակցական վերին մարմիններու հրահանգներն ու խորհուրդները լիովին կը գործադրուէին»: Դժվարությամբ հաստատված անդորրը, սակայն խախտվում է, երբ Օսմանյան կայսրությունը մտնում է պատերազմի մեջ. իրավիճակը կարճ ժամանակաընթացքում կտրուկ փոխվում է: Սովի ուրվականը շուտով մտնում է շրջանի գյուղերը, և սկսվում են թալանն ու սպանությունները:

ՀՅԴ Սարափի կոմիտեն ավազակային խմբերի դեմն առնելու և ինքնապաշտպանության գործը «…կարգի դնելու համար կազմեց զինուորական մարմին մը, որուն կը մասնակցէին հետևեալ դաշնակցականները. – Արշակ Յովակիմեան, Աբրահամ Յովակիմեան, Միսաք Թորլաքեան, Համբար Չեփնեան, Յարութիւ Սիմաւոնեան Միհրդատ Մազլումեան» :

Զինվորական մարմինը կազմում է շրջանի զինատեսակների և ռազմամթերքի մանրամասն ցուցակը, զինյալ ուժերը՝ թվով 300 մարդ, բաժանում խմբերի, հստակեցմում սրանց թիվն ու կառուցվածքը, նշանակում խմբապետներ, ճշտում դիրքերը, որոշում վտանգի կամ զինված բախումների ժամանակ ժողովրդին ապահով տեղերում կենտրոնացնելու կարգը: Ուշագրավ է, որ գրեթե բոլորը զինված էին հիմնականում հինգհարվածանի մարտական հրացաններով և մաուզեր տեսակի ատրճանակներով (տասնոցներով): Կային նաև այլ ատրճանակներ և ծխարձակ հրացաններ: Այս զենքերի մեծ մասը ներկրվել էր Բաթումից, որի մեջ առանցքային էր Թոռլաքյանի խմբի դերը:

Պետք է ասել, որ մինչև ինքնապաշտպանական կռիվների սկսվելը Յոմուրիայի մարտական կառույցը թե΄ զինյալների թվով, թե΄ զենքի քանակավ, թե΄ մարտական դիրքերի և պաշտպանական կառույցների թվով ու որակով Տրապիզոնի նահանգում բացառիկ էր: Այս բոլոր աշխատանքների մեջ հատկապես աչքի էր ընկնում Մ. Թոռլաքյանը, ով, բացի բնատուր ունակություններից, երեքամյա զինվորական ծառայության ընթացքում, որպես հրետանայի զորքերի տասնապետ, բավականին փորձ էր ձեռք բերել, ինչն օգնում էր տեղանքի, դիրքերի, մարտական ուժի ճիշտ գնահատման և տեղաբաշխման գործում: Ի դեպ, երբ հայ ազդեցիկ մարդկանց և որոշ հոգևորականների միջոցով նահանգապետ Ջեմալ Ազմին կեղծ խոստումներով և հավաստիացումներով կարողացավ ինքնապաշտպանության պատրաստված հայերի միասնությունը պառակտել, այդ ժամանակ հատուկ հանձնարարությամբ Կովկաս մեկնած Մ. Թոռլաքյանի բացակայության հետևանքով առաջացած վիճակի մասին ՀՅԴ Սարափի կոմիտեի անդամ Հ. Հովակիմյանը գրում է. «Միսաքին բացակայութիւնը ճակատագրական նշանակութիւն ունեցաւ գործի ձախողութեան մէջ» :

Մ. Թոռլաքյանի խմբին տրված կարևոր հանձնարարությունը

1915 թ. ապրիլի երկրորդ կեսին նահանգի իշխանություններն սկսում են հայկական գյուղերի խուզարկությունները: Ապրիլի 19-ին շրջապատում են Տրապիզոն քաղաքի հայկական թաղերը և գավառի բոլոր հայկական գյուղերը: Թեև հայտնաբերած զենքի թիվը մեծ չէր՝ մի քանի հին հրացան և ատրճանակ, սակայն փախուստի մեջ գտնվող զինվորական մարմնի անդամ Հ. Սիմավոնյանի տունն այրում են, գույքը՝ բռնագրավում, իսկ կնոջը՝ անպատվում:

Լարումը հասնում է գագաթնակետին: Մ. Թոռլաքյանն ընկերների հետ պատրաստվում է պատժել չարագործներին. «Ճիշտ մեկնելու պահին, սակայն, Արշակ Յովակիմեանը Թորլաքեանին տուն կը հասնի, Պոլսէն և Կարինէն ստացած սև լուրերով և գոյժերով և ատով ալ ընդհարումը տեղի չունեցավ» : Պոլսից ստացված նամակը տեղեկացնում է, որ «Ազատամարտ»-ի խմբագրակազմը և բազմաթիվ մտավորականներ աքսորվել են ներքին գավառներ: Շատերը խոշտանգվել և տանջամահ են արվել: Իշխանը , Վռամյանը և ուրիշ նշանավոր ազգային-կուսակցական դեմքեր սպանվել են: Վանը ապստամբել է: Ավազանի Կենտրոնական կոմիտեին հանձնարարվում է այս լուրերը շտապ հասցնել Բաթումի և Թիֆլիսի մարմիններին:

Ավազանի Կենտրոնական կոմիտեն Սարափի կոմիտեին հրահանգում է, ամեն վտանգ արհամարհելով և դրամական միջոցներ չխնայելով, կատարել հանձնարարությունը: Մ. Թոռլաքյանի խումբը, երկշբաթյա պատրաստություններից հետո իրենց ծանոթ Իսմայիլ անունով մի թուրքից 130 ոսկով գնում է նավակ և 30 ոսկի էլ վճարելով որպես ուղեկցողի, մայիսի 13-ի գիշերը ծովով ուղևորվում է Բաթում: Հինգ օր անընդհատ թիավարելով և հաղթահարելով բազմաթիվ դժվարություններ ու վտանգներ՝ վերջապես տեղ են հասնում:

Դեպի Սուխում

Հանձնարարությունը կատարելուց հետո դիմում են Թիֆլիսի Ազգային կոմիտեին՝ Տրապիզոն վերադառնալու համար, սակայն մերժում են ստանում, որովհետև օր օրի ճանապարհներն ավելի վտանգավոր էին դառնում: Թոռլաքյանի հուշերում կարդում ենք. «Մեզի կը թելադրէին կամաւորական բանակներուն մէջ մտնել» : Որոշ տատանումներից հետո նրանք ծառայության են մտնում Իշխան Արղությանի հրամանատարությամբ ձևավորվող կամավորական գնդում:

Երբ գունդը պատրաստ էր ճակատ մեկնելու, լուր է ստացվում, որ ռուսական զորքերը և հայկական կամավորական գնդերը Վանից նահանջել են: Մեկնումը հետաձգվում է: Սպասողական վիճակը տևում է շաբաթներ, ինչը բացասաբար է անդրադառնում զինվորների տրամադրության վրա: Շուտով սկսվում են բողոքներ, ի հայտ են գալիս անհնազանդության նշաններ: Որոշները հրաժարվում են մարտական պարապմունքներից: Իրավիճակը վերահսկողության տակ պահելու համար գնդի զինվորների հետ հանդիպում է Ռոստոմը և բացատրական զրույցներից հետո վերականգնում կարգ ու կանոնը:

Մ. Թոռլաքյանը որոշում է անգործ մնալու փոխարեն իր ընկերոջ՝ Կապիտանի (Գրիգոր Հրապյան) հետ մեկնել Սուխում, ուր բնակվում էին բազմաթիվ համշենահայեր, նրանցից կազմել մի խումբ և անցնել Տրապիզոն:

Թեև Մալխասն ու Իշխան Արղությանը դեմ են լինում Մ. Թոռլաքյանի և նրա ընկերոջ՝ Սուխում մեկնելու մտադրությանը, սակայն նրանք, այնուամենայնիվ, որոշում են մեկնել: Երկար ու ծանր է լինում այս ճանապարհորդությունը. Միսաքը հիվանդանում է Թիֆլիսում, ամբողջովին չապաքինված՝ մի կերպ հասնում են Սուխում: Տեղի ՀՅԴ կոմիտեի աջակցությամբ նրանք կազմում են 11 հոգուց բաղկացած մի խումբ , որը դեկտեմբերի 30-ին ուղևորվում է Բաթում, Միսաքը մի քանի ընկերներով նրանց է միանում հինգ օր անց:

Վերադարձ Տրապիզոն՝ գաղտնի հանձնարարությամբ

Բաթումում նրանք Ռուսական զորքերի հրամանատար զորավար Լյախովին են ներկայանում իրենց փաստաթղթերով: Լյախովը նրանց ընդունում է, տալիս թուրք զինվորի նոր հանդերձանք, զենք, հեռադիտակներ և անհրաժեշտ այլ պարագաներ: Այդ պահից սկսած՝ նրանք ռուսական բանակի հետախույզներ էին, ինչը Տրապիզոնում գործելու համար լայն հեռանկարներ էր բացում:

Երբ խումբը պատրաստ էր մեկնելու, «Պաթումի Դաշնակցութեան կոմիտէն մեզի յանձնեց երեք փակ ծրարներ, մէկը ուղղուած Տրապիզոնի յունաց մետրոպոլիտին, միւս երկուքն ալ՝ յոյն վաճառականներու» :

Զորավար Լյախովի կողմից Մ. Թոռլաքյանի խմբին տրված առաջին հանձնարարությունն էր՝ մանրամասն տեղեկություններ ձեռք բերել Տրապիզոն քաղաքի պաշտպանական ուժերի, զորքի տեղադիրքի, հրամանատարների, հրետանու, ռազմական պահեստների վերաբերյալ:

Երբ Խումբը տեղ է հասնում և թռուցիկ կերպով ծանոթանում շրջանի կացությանը, առաջին տպավորությունն այն է լինում, որ ոչ մի հայ չի մնացել նահանգում. «Միսաքին խումբին մեծ մասը կը յուսալքուի տեսնելով ամայացած գիւղերը և անոնց թուրք մուհաճիրներով լեցուիլը , ասով ալ կ’եզրակացնեն թէ ծրագրուած ինքնապաշտպանութիւնը ձախողած է և Հայուն հետքն իսկ չէ մնացած» : Հիասթափությանը գումարվում են ցուրտն ու քաղցը, և շատերը որոշում են վերադառնալ Բաթում, «Բայց Միսաքին վճռականութեան շնորհիւ» իրավիճակը շուտով փոխվում է:

Նա ծանոթ թուրքերի միջոցով տեղեկանում է, որ բազմաթիվ զինված հայեր, նրանց հետ՝ նաև կանայք, երեխաներ և ծերեր, բարձրացել են լեռները կամ քաշվել են անտառները:

Մ. Թոռլաքյանը կապեր է հաստատում հայ խմբապետների հետ, որոնք արդեն թուրքերի դեմ մի քանի հաղթական կռիվներ էին մղել: Ընկերներին տեղեկացնում է իր խմբի՝ Տրապիզոն գալու և դարձյալ Բաթում վերադառնալու մասին. «Խորհուրդ տուինք, որ բոլորս ալ իրարու հետ կապ պահենք մեր նամակին մէջ գրուած հասցէով, որպէսզի մեր երկրորդ գալուն կարենանք զիրար անմիջապէս գտնել և եթէ կարելի ըլլայ, բոլորը տեղափոխել Ռուսաստան» :

Շուտով հաստատվում են այդ կապերը, և տեղի է ունենում հին ընկերների հանդիպումը, որի ժամանակ էլ ուրվագծվում են համագործակցության և փոխօգնության ծրագրերը: Դեպքերի ականատեսն ու մասնակիցը գրում. «Միսաքի խումբին մեր մէջ երևալը մեծ ոգևորութիւն առաջ բերաւ և փախստականները ցնծութեան արցունքներով ընդունեցին զիրենք: Արդարև իրենք էին, որ 1915 Մայիս 13ին, իրենց կեանքին գնով Արևմտահայերուն բնաջնջման գոյժը տարին Կովկաս, իսկ այժմ դարձեալ անարգելով մահը, վերադարձան իրենց ծննդավայրին լեռները» :

Մ. Թոռլաքյանի հետախուզական խումբը բավականին արդյունավետ է գործում. բոլոր տեղեկությունները ժամանակին հասնում են ռուսական զորքի հրամանատարությանը: Այս գործին զուգահեռ՝ Մ. Թոռլաքյանը հանդիպումներ է ունենում լեռներում ու անտառներում ապաստանած հայ զինյալ խմբերի հետ, նրանց աջակցում իր տեղեկություններով և խորհուրդներով: Վստահելի թուրքերի օգնությամբ կազմակերպում է հայերի անվտանգ տեղափոխությունը Ռուսաստան. «Առաջին հերթին որոշեցինք Սիւրմենէէն փրկել այն միամիտ հայ տղաքը, որոնք հաւատալով թուրքերուն, յանձնուել էին անոնց» : Այս գործում նրանց մեծ օգնություն են ցույց տալիս ազգությամբ թուրք Շևքեթ բեյը և նրա որդին՝ Հյուսեին բեյը:

Տրապիզոնի ափամերձ ջրերում մերթընդմերթ երևում էին ռուսական ռազմանավեր, որոնց, ըստ պայմանավորվածության, Թոռլաքյանը փոխանցում էր հավաքած տեղեկությունները: Հանդիպումները տեղի էին ունենում նախօրոք պայմանավորված վայրերում՝ հիմնականում գիշերները: Այս նավերն ահ ու սարսափ էին տարածում Տրապիզոնի շրջակա գյուղերի թուրք բնակչության մեջ: Դրանից լավագույն կերպով օգտվում էր Մ. Թոռլաքյանը:

Բացի հույներից և բարեկամաբար տրամադրված մի քանի թուրքից՝ աստիճանաբար մեծանում էր Թոռլաքյանին աջակցող այն թուրքերի թիվը, որոնք հույս ունեին վերջինիս երաշխավորությամբ ռուսների ժամանումից հետո անվտանգ ապրել իրենց տներում: Թոռլաքյանը բոլոր օգտակար թուրքերին տալիս էր նման երաշխիք: Օրեցօր նրանց թիվը շատանում է: Թոռլաքյանն իր հուշերում գրում է. «Մեր իշխանությունը այնքան զօրաւոր էր, որ տղաքը ազատօրէն մեր ցանկացած թուրք գիւղը կը մտնէին, պահանջներ կը ներկայացնէին և մեզի միանալու առաջարկներ կ’ընէին, զէնք ու փամփուշտ կը պահանջէին: Թուրքերը յօժար կամքով մեր պահանջներուն գոհացում կու տային» :

Մ. Թոռլաքյանի ազդեցությունն աստիճանաբար տարածվում է նաև զինվորականների վրա. «Թուրք զինուորները, որոնք կը ծառայէին մեզի, ամեն երեկոյ կու գային նոր հրահանգներ և նոր բարոլաներ (գաղտնաբառ, նշանաբառ– Հ.Ա.) ստանալու համար» :

Առաջին կռիվները

Մ. Թոռլաքյանի մասնակցությամբ խոշոր կռիվներից առաջինը թերևս Ծինկիլա գյուղի անհավասար կռիվն է, որին մասնակցում էին հայերի բարեկամ, ազգությամբ թուրք Շևքեթ բեյը և նրա որդի Հյուսեինը: Շևքեթի և իշխանությունների միջև օրեցօր խորացող տարաձայնություններին ավելանում են նաև հայերի ու հատկապես Մ. Թոռլաքյանի հետ նրա բարեկամական հարաբերությունների մասին տարածվող լուրերը, իսկ թուրք զինվորականների, ժանդարմների և Թոռլաքյանի խմբի միջև գաղտնի կապերի մասին լուրերն առավել չափազանցված են հասնում իշխանություններին:

Իշխանությունները որոշում են մի հարվածով վերջ տալ և΄ Թոռլաքյանի խմբին, և΄ Շևքեթ բեյին ու նրա մարդկանց: Զինվորականության շրջանում իր ունեցած կապերի միջոցով Թոռլաքյանը տեղեկանում է այս որոշման մասին և ձեռք առնում համապատասխան միջոցներ: Եվ որոշված օրը թուրքական զորաջակատն աննկատ մոտենում է գյուղին՝ Շևքեթ բեյին և նրա ընտանիքի անդամներին ձերբակալելու համար:

Սակայն Թոռլաքյանի նշանակած հայ պահակները լուրը հասցնում են հրամանատարին, ով ընկերների հետ իսկույն շտապում է Շևքեթի տուն, ուր արդեն հավաքվել էին նաև խմբի մյուս անդամները: Մ. Թոռլաքյանը, սակավաթիվ մարտիկներին ճիշտ կերպով դասավորելով, ստեղծում է հուսալի պաշտպանություն, միևնույն ժամանակ սուրհանդակներ ուղարկում լեռներում ամրացած հայկական խմբերին: Կռիվը տևում է երկու օր: Երկրորդ օրվա գիշերը՝ լուսադեմին մոտ, հայ մարտիկներն աննկատ հեռանում են դեպի Կալաֆկա գյուղին հարող լեռները: Այդ կռվում թուրքերը տալիս են մոտ 50 զոհ: Հայերը և նրանց կողքին կռվող Շևքեթն ու մի քանի թուրքեր տալիս են մեկ զոհ՝ Շևքեթի որդի Հյուսեին բեյին: Ուշագրավ է Շևքեթի խոսքը որդու մահվան լուրն առնելիս. մի քանի րոպե անշարժ մնալուց հետո ասում է. «Հիւսէինիս մեռնելուն համար խիղճս չի տանջուիր, որովհետև ան գողութեան, աւազակութեան և կամ սրիկայութեան զոհ չէ, այլ մեռաւ իր նպատակներու համար, որ էր պաշտպանել հայերը և թոյլ չտալ, որ զանոնք կոտորուին» :

Հաջորդ անհավասար մեծ և երկարատև կռիվը տեղի է ունենում Կալաֆկա գյուղի մերձակայքում: Նախորդ կռվում Թոռլաքյանի խումբը, հայերի բարեկամ Շևքեթ բեյի տան վրա հարձակված ժանդարմական ջոկատին ջախջախելով և փախուստի մատնելով, գերում է երկու ժանդարմի, որոնց միջոցով նահանգապետ Ջեմալ Ազմիին մի հեգնական-անարգական նամակ ուղարկում՝ ժանդարմների անորակ զենքի և նրանց երկչոտության մասին : Նահանգապետը, որ անարգված էր զգում Ծինկիլայի կռվի խայտառակ պարտության պատճառով, այս նամակից հետո որոշում է հայերի դեմ ձեռնարկել մի մեծ արշավանք: Նա այդ նպատակի համար կազմում է 2500 հոգուց բաղկացած մեծ զորաջոկատ, որից 800-ը՝ զինվորներ, 300-ը՝ ժանդարմներ, իսկ 1400-ը՝ բանտերից և այլ վայրերից հավաքած քրեական հանցագործներ:

1916 թ. փետրվար ամիսն էր: Հասկանալով իշխանությունների կողմից առաջիկայում սպասվող հակահայկական լայնածավալ պատժիչ գործողությունների անխուսափելիությունն ու ընդգրկումները՝ Մ. Թոռլաքյանը մի քանի ընկերներով գնում է Սյուրմենե և որոշ ժամանակ անց վերադառնում այնտեղի մարտական խմբերի հետ:

Յոմուրիայի մարտական ուժերը բաժանված էին երկու խմբի: Նահանգապետը իր զորաջոկատը նույնպես բաժանում է երկու մասի և 1500 հոգի ուղարկում Շանայի ուղղությամբ՝ Թոռլաքյանի հրամանատարության տակ գտնվող խմբի դեմ, իսկ մյուս մասը՝ 1100 հոգի ուղարկում է Տրապիզոնից հարավ-արևմուտք ուղղությամբ, որտեղ հայկական ուժերի երկրորդ խումբն էր: Այս խմբի մեջ էին նշանավոր ֆիդայիներ Հովհաննես Ֆնտքյանը, Ներսես Ֆնտքյանը, Երվանդ Ֆնտքյանը, Սարգիս Ֆնտքյանը, Մարտիրոս Թոփալյանը, Գասպար Առաքելյանը, Համբար Ռահանյանը և ուրիշներ:

Այս ճակատում երեք օր տևած անհավասար կռվից հետո թուրքերը, տալով մոտ 30 զոհ, հեռանում են կռվի դաշտից և գնում միանում իրենց զինակիցներին, որոնք կռվում էին հայկական մյուս խմբի դեմ, ուր նաև Թոռլաքյանն էր իր ընկերներով : Թուրքական ողջ զինուժը կենտրոնանում է այս ճակատում՝ որը ձգվում էր Արակուլա անտառի ափամերձ երկայնքով: Հայերը, որ նախապես դիրքավորվել էին Արկուլա անտառում, երեք օր հետո գիշերով աննկատ դուրս են գալիս անտառից և նոր դիրքեր գրավում: Կարծելով, որ հայերը շարունակում են մնալ անտառի դիրքերում, թուրքերը չորս օր անընդհատ անտառը պահում են կրակի տակ՝ վախենալով մոտենալ հայկական դիրքերին. «…միայն հինգերորդ օրը 300 հոգի նոր օգնական ուժ ստանալով և համոզուելով մեր բացակայութեան, անտառ մտան: Մենք Կալաֆկայի սարը մեր դիրքերը պատրաստած, կը նկատէինք թշնամիին թուփերու և քարերու հետ մղած «հերոսական» պայքարը» :

Օրեցօր թուրքական զորաջոկատը համալրվում էր նորանոր ուժերով. նահանգապետն ամեն սպանված հայի համար խոստացել էր 100 ոսկի: Շրջակա բնակավայրերից «100 ոսկիի անունը լսելով, խումբ առ խումբ սկսան գալ և միանալ մեր վրայ յառաջացող երկու հազար հինգ հարիւրին, որ շուտով դարձաւ, ըստ իրենց՝ թուրքերու բերած լուրերուն, մօտ հինգ հազարանոց խուժան մը» :

Երկու շաբաթ տևած այս կռիվների վերջին օրերին թուրքերն իրենց գերազանցող թվով լուրջ ճնշում են գործադրում հայկական դիրքերի վրա: Ամենակարևոր դիրքերի պատասխանատվությունը դրված էր ամենախիզախ խմբապետների՝ Արշակ Թերզյանի և Սյուրմենեցի Արշակի վրա, որոնց հետ էին նաև Վեցմատ Պետրոսը, Յամուգյան Մովսեսը և Բարունակ Թոռլաքյանը՝ Համշենի ապագա ազգագրագետը, որ տակավին պատանի արդեն թրծված և քաջ մարտիկ էր: Սակայն կռվի թեժ պահին երկու Արշակները լքում են ճակատը՝ հսկայական ուժին դիմադրելը համարելով անիմաստ: Հենց այս հանգամանքից էլ օգտվում են թուրքերը և սեղմում օղակը հայկական խմբերի շուրջ:

Ամբողջ օրը տևած կատաղի հրացանաձգությունը դադարում է մութն ընկնելուց հետո: Հայկական փոքրաթիվ ուժերը՝ քսաներկու հոգի, որոշում են աննկատ դուրս գալ պաշարման օղակից՝ հաջորդ օրը նշված վայրում հանդիպելու պայմանով: Նրանք բաժանվում են երեք խմբի: Յուրաքանչյուր խումբ իր հետ պետք է տաներ քառասունչորս կանանց, երեխաներին և ծերերին, որոնց նույնպես բաժանում են երեք խմբի: Որոշվում է նահանջել թուրքական գյուղերի կողմից դեպի Արկուլա անտառը, «…որ աւելի յարմար վայր մըն էր մեր ինքնապաշտպանութեան համար» : Երբ բոլոր խմբերը բարեհաջող հասնում են նշված վայրը, պարզվում է, որ մոտ հինգ հազարանոց թուրքական զորաջոկատի դեմ երկու շաբաթ տևած կռիվներում հայերը ոչ մի զոհ չեն տվել. «Ընդհակառակը, յետոյ իմացանք որ կռուի վերջին օրուան ահռելի մարտի ժամանակ, անոնք ունեցած են քսաներկու սպաննուած և մօտ ութսուն վիրաւորներ» :

Երբ թուրքերը պարզում են, որ հայերը հեռացել են դեպի Արկուլա անտառը, այն տարբեր կողմերից հրդեհում են՝ նրանց բոցերի մեջ ոչնչացնելու նպատակով: Հայկական խմբերը, որ քաջածանոթ էին անտառին և նրա քարայրներին ու նրանից դուրս գալու կածաններին, կարողանում են դժվարությամբ, բայց առանց կորուստների դուրս գալ այրվող անտառից: Արկուլայի բոցերը տարածվում են ծովեզերքի բոլոր անտառներում և դրանք դարձնում հրո ճարակ:

Նահանգապետի նախաձեռնած այս՝ թերևս ամենամեծ կռիվն ավարտվում է թուրքերի կատարյալ պարտությամբ, որոնք տալիս են բազմաթիվ զոհեր և վիրավորներ: Կռիվների մեջ քաջությամբ և տոկունությամբ աչքի են ընկնում շատերը, որոնց մեջ համարձակությամբ և հրամանատարական կարողություններով առանձնանում են Միսաք Թոռլաքյանը և խմբապետ Գաբրիել Մատիլյանը. «Առանց թերագնահատելու կամ գերագնահատելու մեր մարտիկներուն ցուցաբերած յանդգնութիւնը, կորովը և արի կեցուածքը, պիտի ըսենք, որ Միսաք և Գաբրիէլ, իբրև ղեկավարներ, բացառիկ դեր խաղացին այդ օրհասական պահերուն…» :

Թեև հայ մարտիկների փամփուշտներ խիստ նվազել էին, սակայն նրանք ճակատը չեն լքում և լուսաբացին սպասում են թշնամու նոր հարձակման: Նրանք տեղյակ չէին, որ ռուս-թուրքական ճակատում իրավիճակը կտրուկ փոխվել էր. անտառների հրդեհվելու օրը ռուսական զորքը գրավել էր Ռիզեն և շարժվում էր հայկական դիրքերի ուղղությամբ: Թուրքական կառավարությունը տեղի բոլոր ուժերը, այդ թվում՝ հայերի դեմ կռվողներին, ուղարկել էր ռուսների առաջընթացը կասեցնելու:

Ռուսական զորքի առաջընթացը, սակայն, չի հաջողվում կասեցնել: Ռիզեից հետո նրանք նվաճում են Սյուրմենեն, իսկ ապրիլի 15-ին մտնում են Տրապիզոն:

Մարտական խմբերի խորհրդաժողովը որոշում է մի խումբ ուղարկել Կովկաս, որի կազմում ընդգրկվում է նաև Մ. Թոռլաքյանը , ով այդ խմբի առաքելության մասին գրում է. «Մեր նպատակն էր այդ խումբին միջոցաւ երկրի տիրող կացութեան մասին թարմ տեղեկութիւններ յայտնել կուսակցութեան և կապեր ստեղծել տեղւոյն հայկական բեկորները փրկելու համար» :

Որոշվում է նաև տեղում թողնել քսան հոգուց բաղկացած մի խումբ, իսկ մյուսներին տեղափոխել Մաճկայի հունական գյուղերի մերձակա անտառները, ուր ավելի անվտանգ էր, և ապրուստի հարցն էլ հեշտ էր լուծելը, մանավանդ որ նախօրոք այնտեղ էր ուղարկվել մի մեծ զինված խումբ:

Նախապատրաստական աշխատանքներից հետո մարտի սկզբին Թոռլաքյանի խումբը ճանապարհ է ընկնում դեպի ճակատի առաջնագիծ, որտեղից պետք է անցներ Կովկաս: Շատ դժվարություններ հաղթահարելով, ճանապարհին մի քանի թուրք ջարդարարների ոչնչացնելով և նրանց առևանգած հայ կանանց ազատելով՝ խումբը մոտենում է ռազմաճակատի գծին: Այստեղ նույնպես նրանց սպասում էին դժվարություններ, քանզի ռուս սպաները ճակատի այն կողմից եկածներին չէին վստահում: Վերջապես նրանց հաջողվում է փարատել կասկածները և տեղացի գյուղացիների տարազով փոքր-ինչ ազատություն ձեռք բերել, որից հետո անցնում են Շանա և այրում ջարդարար Իսմայիլ բեյի և հայերի կոտորածներին մասնակից այլ թուրքերի 125 տուն: Հաջորդ օրը, դարձյալ բազմաթիվ դժվարություններ հաղթահարելով, կարողանում են մտնել Տրապիզոն :

Մ. Թոռլաքյանը՝ Քաղաքների միության աշխատակից

Ռուսական զորքի հետ Տրապիզոն է գալիս նաև Բաթումում գործող Տրապիզոնցիների հայրենակցական միության Կոմիտեն (հանձնախումբը), որը ստեղծվել էր Բաթումի Ս. Փրկիչ եկեղեցու ավագ քահանա Մեսրոպ Մելյանի նախաձեռնությամբ և Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի հովանավորությամբ և աջակցությամբ : Ռուսական զորքերի հրամանատար զորավար «Վլադիմիր Լյախովը պաշտոնապես արտոնում է Հայկական կոմիտեի գործունեությունը Տրապիզոնում: Գեներալը թույլատրում է կոմիտեին՝ տնօրինել հայերին պատկանող գույքը, ըստ հայեցողության՝ վարձով տալ, ստանալ վարձակալման գումարը, ինչպես նաև ունենալ իր առանձին պահակախումբը գույքը հսկելու համար» :

Մ. Թոռլաքյանն ու Հ. Չեփնյանը դիմում են քաղաքների միության լիազոր Տիգրան Աղամալյանին և ստանում նույն միության ծառայողների վկայականներ, որոնցով լիազորություն են ստանում հավաքելու նահանգի գյուղերում և քաղաքներում թուրքերի մոտ մնացած հայկական բեկորները:

Նոր կարգավիճակում Մ. Թոռլաքյանի առաջին գործն է լինում քրոջն ազատելը մի թուրք ջարդարարից, ով տեղահանության օրերին առևանգել էր նրան և բռնի կերպով պահում էր որպես կին: Ոճրագործ թուրքը, տեղեկանալով Մ. Թոռլաքյանի՝ իրենց գյուղ գալու մասին, քրոջը թաքցնում է ծնողների տանը, իսկ ինքը փախչում է անհայտ ուղղությամբ: Նրա ծնողների մոտից ազատելով քրոջը և տեղավորելով Շանայում՝ հորեղբոր որդու՝ Բարունակի տանը, Միսաքը սկսում է բարեկարգել հայրական տունը, հավաքում և գյուղի գերեզմանատանը հողին է հանձնում պապի ոսկորները, որից հետո գնում է տեսնելու հռչակավոր ֆիդայի Գյումուշխանեցի Ավոյին , ում ծանր հիվանդությունը գամել էր մահճին: Նա շատ է ուրախանում Մ. Թոռլաքյանին տեսնելով և խնդրում է, որ Միսաքը որոնողական աշխատանքների մեջ ուշադրություն դարձնի իր հարազատներին. «Գիտեմ, որ այս հիւանդութենէն պիտի չկրնամ ազատիլ, բայց կ’ուզեմ որ հարազատներէս մէկը գոնէ տեսնեմ» : Եվ իրոք՝ այդ հիվանդությունը ճակատագրական է լինում Ավոյի համար:

Մ. Թոռլաքյանը գործընկերների հետ հինգ օրվա ընթացքում տարբեր տեղերից հավաքում է քսանհինգ հայ՝ հիմնականում երեխաներ և երիտասարդ կանայք: Այդ ընթացքում նրանք հայտնաբերում են հայերի թալանին և կոտորածներին մասնակից թուրք ոճրագործների և նրանց ոչնչացնում: Փրկած երեխաներին և կանանց հասցնելով Տրապիզոն՝ նրանք շարունակում են թուրք ոճրագործների հայտնաբերման, ոչնչացման կամ նրանց ռուսական դատարաններին հանձնելու գործը:

Որոշ ժամանակով դադարեցնելով խմբի գործունեությունը՝ նա Հայկազուն Խանդանյանի և Երվանդ Կամսզյանի հետ փոքր-ինչ հանգստանալու և կազդուրվելու նպատակով անցնում է Բաթում, այնտեղից՝ Թիֆլիս, ուր հանդիպում է Ռոստոմին: Այնուհետև նրանք մեկնում են Գանձակ, որտեղից անցնում են Սոչի և Սուխում, ուր բնակվում էին բազմաթիվ համշենահայեր:

Այս փոքր արձակուրդից հետո նրանք վերադառնում են Տրապիզոն, ուր Միսաքն աշխատանքի է անցնում ռուսական բանակի հակահետախուզական բաժնում. «Այդ պաշտօնը վերցուցի վրաս ոչ թէ աշխարհակալ ռուսերուն ծառայելու նպատակով, այլ որովհետև ատով դիւրութիւն կը գտնէի թրքական գիւղերը մտնելու, խուզարկութիւններ կատարելու և անոնց թաքցուցած հայ բեկորները հաւաքելու, ինչպէս նաև թուրք այդ ոճրագործներէն վրէժ լուծելու: Եւ մեկնեցայ գիւղերը» :

Հայկազուն Ալվրցյան

(Շարունակելի)

«Դրօշակ» թիվ 6, 2025թ.