Կառավարութիւնը միաժամանակ սկսաւ գրգռել իսլամ ամբոխը հայ ժողովուրդին դէմ` հաւատացնելով անոր, որ հայերը կը ձգտին ազգային գերիշխանութեան եւ իսլամներու ստրկացման: Ստեղծուեցան Համիտիէ գունդեր, որոնք դարձան ամէնէն ազդեցիկ զէնքը կառավարութեան ձեռքը` ուժասպառ ընելու հայ տարրը:

Այս պայմաններուն տակ, 1892-ի ամրան Թիֆլիսի մէջ գումարուեցաւ Դաշնակցութեան առաջին ընդհանուր ժողովը: Ներկայ էին կուսակցութեան Ռուսիոյ, Օսմանեան կայսրութեան եւ Պարսկաստանի ներկայացուցիչները:

Ժողովի անդամները, կենսական փորձերու հիման վրայ որոշեցին գծել այն պայքարի ճանապարհը: Միտքերու փոխանակումէ ետք բոլոր հարցերը ենթարկուեցան վիճաբանութեան, մինչեւ որ բոլորը համաձայնեցան հարցի այս կամ այն վերջնական ձեւակերպման վրայ, ոչ մէկ հարց ենթարկուեցաւ քուէարկութեան. բոլոր որոշումները ընդունուեցան միաձայնութեամբ:

Կուսակցութիւնը վերջնականապէս ստացաւ Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւն անուանումը եւ օժտուեցաւ ծրագիրով ու կանոնագիրով: Ժողովը նաեւ որդեգրեց կազմակերպական ապակեդրոնացեալ դրութիւնը:

Յեղափոխութեան յենարանը պէտք էր փնտռել հայ ժողովուրդի տանջուող սիրտին մէջ: Յեղափոխութիւնը կանգ պիտի չառնէր ոչ մէկ խորտակիչ ուժի առջեւ, քանի գոյութիւն ունէին կեանքի տանջանքները: Յեղափոխութիւնը կրնար փոխել իր ձեւը յարմարելով ժամանակի պայմաններուն, բայց երբեք իր էութիւնը:

Դաշնակցութիւնը նիւթական միջոցներէ բոլորովին զուրկ էր: Գործիչները ճանապարհածախս իսկ չունէին: Ժողովին մասնակից պատգամաւորներուն շատ համեստ ապրուստը համարեա չէր հայթայթուած:

Կուսակցութիւնը արագօրէն տարածեց իր գործունէութիւնը, կազմաւորուեցան մարտական, ֆետայական խումբեր, որոնք ամէնուրեք սկսան պատուհասել թշնամին:

Դաշնակցութեան Պատմութիւնը
Լիբանանի Մէջ
Լիբանանահայ Ուսանողութիւնը`
Կառոյցի Հիմնասիւն

Հարկ է նշել, որ 1890-ական տարիներու վերջերուն Լիբանանի մէջ կային որոշ թիւով դաշնակցական ուսանողներ, որոնք 1904-ին ՀՅԴ հիմնադիր երրորդութեան անդամ Սիմոն Զաւարեանի համար հիմք ծառայեցին ստեղծելու ՀՅԴ ուսանողական միութիւնը, որ աւելի ուշ ստացաւ Զաւարեան ուսանողական միութիւն անուանումը:

ՀՅԴ Գ. Ընդհանուր ժողովի վաւերագիրներուն մէջ պահ դրուած Լեռնավայրի Կեդրոնական կոմիտէին մէկ փաստաթուղթը, հաւանաբար` 1904-ին գրուած, նկատել կու տայ, որ Պէյրութի մէջ` «տարիներէ ի վեր գտնուած են ուսանող ընկերներ, մանաւանդ` Հովտէն (Այնթապէն). վերջերս կազմուած տեղական կոմիտէն սկսած է եւրոպական եւ ամերիկեան բժշկական բարձրագոյն վարժարաններու ուսանողներու հետ շփուիլ եւ կապեր հաստատել: Նաեւ` արտասահմանէն ընկերներ ներս առնել: Այս երկու գործերուն մէջ ալ առնուած քայլերը յաջող են: Ուսանողներու բաւական թիւ մը համակրած եւ յարած է կարճ ժամանակի մը մէջ, եւ հետզհետէ նորեր կ՛աւելնան»:

Սիմոն Զաւարեան երբ Լիբանան կ՛այցելէ, կը հանդիպի տեղւոյն ուսանողներուն: Հանդիպումները կը կատարուին գաղտնի: Այս մասին վկայութիւն մը ունի ուսանողական միութեան աւագ սերունդի ներկայացուցիչներէն տոքթ. Երուանդ Խաթանասեան, որ ԶՈՄ-ի սկզբնական տարիներու պատմութիւնը վերյիշելով` կը գրէ. «1904-1905-ի շրջանին Պէյրութի ռուսական հիւպատոսն է եղել հայազգի Կոստանդին Կամսարականը, որ Իգդիր շրջանի Բլուր գիւղից էր: Զաւարեանն ու Կոստանդին Կամսարականը իրար ծանօթ են եղել Կովկասից: Եւ ըստ հին ուսանողների տեղեկութեան, այս երկուքը սերտ բարեկամներ են եղել, եւ իրենց յարաբերութիւնները եղել են ջերմօրէն մտերմական»: Քիչ անդին տոքթ. Խաթանասեան կ՛աւելցնէ. «Ուրեմն, օգտուելով Կ. Կամսարականի բարեհաճ պատրաստակամութիւնից ու դիւանագիտական անձեռնմխելիութիւնից` Զաւարեանը անյապաղ գործի է ձեռնարկում հիւպատոսարանի մէջ: Կանչում է իր մօտ նախ մէկին, որ, կարծում եմ, կեսարացի Սուրէն Նշանեանն է եղել: Այդ մէկը հետեւեալ օրը իր հետ բերում է երկու հոգի, մինչեւ որ թիւը հասնում է 6-8 հոգու: Այս փոքր խմբակին է յանձնում իր մտածումները, հրահանգներն ու մտահոգութիւնները»:

Ստոյգ է, որ երբ Սիմոն Զաւարեան Լիբանան այցելած է, որոշ ժամանակ մը ապաստանած է Հայ կաթողիկէ պատրիարքութեան Զմմառու մայրավանքին մէջ: Թրքական բանակը կասկածելով` պաշարած է մայրավանքը: Օրուան մեծաւորը ծպտած է Զաւարեանը եւ մայրավանքի ստորգետնեայ գաղտնի անցքերէն մէկով փախցուցած է զայն:

Յետցեղասպանական Ժամանակաշրջան`
Սկիզբ Վերակազմաւորման

1915-էն ետք, Հայոց ցեղասպանութեան պատճառով, ինչպէս` ՀՅ Դաշնակցութեան բազմաթիւ կազմակերպական կառոյցներ, նաեւ Պէյրութի կառոյցը կը կազմալուծուի: Սուրիան եւ Լիբանանը կը դառնան իր պատմական հայրենիքէն տեղահանուած հայութեան խլեակները հիւրընկալող օրրանները, իսկ 1920-ին «Մեծն Լիբանան» անունով ներկայ սահմաններով Լիբանանի գոյացութեան ստեղծումէն ետք եւ մանաւանդ 1932 թուականի Լիբանանի իր տեսակին մէջ առաջին եւ վերջին մարդահամարով լիբանանահայութիւնը նկատուեցաւ լիբանանեան համայնքային հիւսուածքի հիմնադիր բաղկացուցիչներէն մէկը:

1920-էն ետք հայ գաղթականներու Լիբանանի մէջ հաստատումով կը վերակենդանանայ ՀՅԴ-ի կառոյցը: Կար հսկայական աշխատանք, եւ ՀՅ Դաշնակցութիւնը առաջին իսկ օրէն լծուեցաւ լիբանանահայ գաղութի կազմաւորման եւ հայապահպանման ծանր գործին` այս աշխատանքը սկզբնական շրջանին հիմնելով Պէյրութի հիւսիսային ծայրամասերուն փռուած գաղթականական վրանաքաղաքներուն մէջ կառուցուած դպրոցներուն եւ եկեղեցիներուն վրայ: Յետոյ էր, որ դպրոցին եւ եկեղեցիին միացան նաեւ Դաշնակցութեան ստեղծած ժողովրդային տուները կամ ակումբները:

Հայոց ցեղասպանութեան եւ անոր յաջորդած Կիլիկիոյ պարպումէն ետք, 1920-ականներու առաջին կէսերուն, Լիբանան կը հասնին մեծ թիւով գաղթականներ, որոնց կարգին` կուսակցականներ: 1920-ական տարիներու երկրորդ կէսին Դաշնակցութիւնը Լիբանանի մէջ ունէր երկու կոմիտէութիւն եւ երկու ակումբ` երկու վարձու յարկաբաժին: Առաջինը Պէյրութի «Քրիստափոր» կոմիտէութիւնն էր, որուն ակումբը կը գտնուէր Պապ Իտրիսի ձկնավաճառներու շուկային մէջ (Ուատի Ապու Ժեմիլ թաղին մէջ, Ֆարաոնի պալատին դիմաց): Իսկ երկրորդը Ս. Խաչ վրանաքաղաքի` գաղթակայանի, «Ազատամարտ» կոմիտէութիւնն էր, որուն ժողովատեղին կը գտնուէր այժմու ելեկտրականութեան ընկերութեան դիմաց: Այս կոմիտէութեան առաջին ակումբը եղած է Աքքաուիի մօտ, աստիճաններէն ելլելով` աջին, վերջին շէնքը, որուն ետեւէն կ՛անցնէր Յունական հիւանդանոց տանող ճամբան: Ակումբը յետոյ փոխադրուած է Սի.Էմ.Սի. հիւանդանոցէն քիչ մը վար, Քարթիէ Վեկան թաղը: Ապա, տարի մը ետք փոխադրուած է Նոր Հաճընի դիմաց, Խալիլ Պետեւի թաղի մուտքին, առաջին շէնքին առաջին յարկը:

1932-ին վրանաքաղաքի «Ազատամարտ» կոմիտէութիւնը կը բաժնուի կազմակերպական երեք շրջանի.

Ա.- Պուրճ Համուտ, ուր կը գործէ «Նիկոլ Դուման» կոմիտէն` կեդրոն ունենալով Նոր Սիսը:
Բ.- Քարանթինա-Հաճըն-Մար Մըխայէլ («Ատանա քեմփ»-ի շրջան), ուր կը գործէ «Տիգրան Ծամհուր» կոմիտէն:
Գ.- Հայաշէն-Էշրեֆիէի շրջան, ուր կը գործէ «Ռոստոմ» կոմիտէն:

Իր կարգին, «Քրիստափոր» կոմիտէն կը գործէ Պէյրութի մէջ` իբրեւ ակումբ օգտագործելով Ուատի Ապու Ժեմիլ թաղի բազմայարկ հին շէնքի մը երկրորդ յարկի գետնայարկ, վարձու յարկաբաժինը: Այստեղ, Պէյրութի «Ժողովրդային տան» մէջ իրենց գրասենեակները կ՛ունենան կոմիտէն, Զաւարեան ուսանողական միութիւնը, աւելի ուշ նաեւ` ՀՅԴ Լիբանանի Կեդրոնական կոմիտէն եւ ՀՅԴ Բիւրոն:

25 մարտ 1923-ին Պէյրութի Ս. Նշան մայր եկեղեցւոյ մէջ գումարուեցաւ ՀՅԴ Լիբանանի պատանեկան միութեան առաջին ընդհանուր ժողովը` հիմը դնելով ՀՅԴ Լիբանանի պատանեկան միութիւններու լայնածաւալ ցանցին, ուր դաշնակցական պատանիները կը ստանան դաշնակցական եւ ազգային դաստիարակութիւն:

ՀՅԴ Մամուլը Լիբանանի Մէջ

Լիբանանի հայութեան առաջին հայերէն թերթը եղած է «Փիւնիկ»-ը, որ 1924 թուականի մարտին սկսած է հրատարակուիլ իբրեւ պաշտօնաթերթ ՀՅԴ Կեդրոնական կոմիտէի: Հետագային այս թերթը կը ստանայ «Նոր Փիւնիկ» անուանումը: Սկիզբը ան կը հրատարակուի իբրեւ եռօրեայ թերթ, ապա երկօրեայ, իսկ 1927-ին կը դադրի լոյս տեսնելէ: «Նոր Փիւնիկ»-ի հրատարակութեան դադրեցումը կը կապուի նիւթական դժուարութիւններու հետ: Շուտով, սակայն, «Նոր Փիւնիկ»-ի ընտանիքի վարչական կազմի անդամներէն Հայկ Պալեան, որ նաեւ Կեդրոնական կոմիտէի անդամ էր, մեծապէս մտահոգուելով հայերէն թերթի հրատարակութեան ապահովման գաղափարով, 5 մարտ 1927-ին կը նախաձեռնէ «Ազդակ» թերթի հրատարակութեան ծանր աշխատանքին` իբրեւ սեփական հրատարակութիւն, որ սկիզբէն կը վայելէ ՀՅԴ Կեդրոնական կոմիտէի բարոյական աջակցութիւնը: «Ազդակ» սկսաւ հրատարակուիլ «Նոր Փիւնիկ»-ի տպագրական մեքենայով ու տառերով եւ իբրեւ անոր ուղղակի շարունակութիւն: Նախ եռօրեայ թերթ էր ան, ապա 1930-ին վերածուեցաւ երկօրեայի, իսկ քանի մը տարի ետք դարձաւ մեծածաւալ օրաթերթ: 1 յունիս 1965-ի «Ազդակ»-ի թիւին առաջին էջով հրապարակուած է ՀՅԴ Լիբանանի Կեդրոնական կոմիտէի յայտարարութիւնը, որուն մէջ կը նշուի, որ այդ թուականէն սկսեալ թերթը դարձաւ Կեդրոնական կոմիտէի պաշտօնաթերթ: «Ազդակ» մինչեւ օրս Լիբանանի մէջ հրատարակուող ամէնէն հին հայկական օրաթերթն է: Իր հրատարակութեան քառամեակին առիթով «Ազդակ»-ի մէջ կը կարդանք. «Մենք լաւատես ենք մեր ապագային նկատմամբ եւ ինքնավստահ: Նահանջ կամ ընկրկում երբեք գոյութիւն չունի մեզի համար, որովհետեւ մեր ներշնչման հնոցն է հայ ժողովուրդի անփշրելի կամքը եւ անոր արդար Դատի պաշտպանութեան պաշտելի գաղափարը: «Ազդակ» իր սնունդն ու աւիշը կը ստանայ հայ ժողովուրդէն եւ կը հաւատայ, որ առանց սեփական երդիքի, առանց Ազատ եւ Անկախ Հայաստանի, այս ժողովուրդը հանգիստ չունի»:

1 մայիս 1986-ին ստեղծուեցաւ «Վանայ Ձայն»-ը, որ ՀՅԴ Լիբանանի Կեդրոնական կոմիտէի ձայնասփիւռի կայանն է:

(Շար. 2)

Առաջին մասն՝ այստեղ