Հոդվածի առաջին մասը (տես՝ Դրօշակ»ի 2024 թ., իններորդ համարը, 30/09/2024, Սարգիս Սարգսյան 44-օրյա պատերազմի արյունոտ դասերը (Մաս 1) (էջ 20-31) հիմնականում նվիրված էր 2005-2020 թվականներին աշխարհի տարբեր երկրների հետ Հայաստանի և Ադրբեջանի ռազմաքաղաքական և ռազմատեխնիկական համագործակցությանը։ Ակնհայտ է, որ նշված ժամանակահատվածում Ադրբեջանի ռազմաքաղաքական վերնախավը արել էր հնարավորը երկու երկրների միջև ռազմական հավասարակշռությունը խախտելու համար՝ անթաքույց հետապնդելով Արցախի խնդրում պատերազմական ռևանշի նպատակ։ Հայատյացության և ռևանշի ոգով 30 տարի շարունակ դաստիարակվել են ադրբեջանական հասարակության բոլոր շերտերը։ Արցախյան երկրորդ պատերազմի՝ հայկական կողմի համար աղետալի ավարտից հետո էլ հայատյացությունը մնում է ադրբեջանական պետության և, այսպես կոչված, «ադրբեջանցի» ազգի կայացման հիմնական գաղափարախոսական կռվանը։

Հայաստանի Հանրապետության տարածքը հայտարարելով Արևմտյան Ադրբեջան, Իլհամ Ալիևի վարչախումբը տերերին ցուցադրում է պատերազմը շարունակելու իր պատրաստակամությունը։ Իրենց հերթին, Հայաստանի օրվա ամենատարբեր իշխանավորներ, Հայաստանի և Արցախի պաշտպանական խնդիրներին նայել են մատների արանքով։ Հասկանալի է, որ Ադրբեջանի նման հարուստ երկրի հետ ռազմատեխնիկական մրցավազքում Հայաստանը պետք է գտներ ժամանակակից, ոչ նյութատար լուծումներ, էլ չասած, որ հնարավոր էր Արցախ մտած գումարներով անցած տարիներին Արցախը վերածել անառիկ ամրոցի։ Ինչևէ, ունենք, այն, ինչ ունենք, և ժամանակն է սեփական պարտությունից անել տրամաբանական, առարկայական հետևություններ, ինչը, ցավոք, փայլուն ստացվեց ադրբեջանցիների մոտ։

Մինչև Արցախյան երկրորդ պատերազմի ընթացքի և արդյունքների վերաբերյալ անկախ դիտորդների դիտարկումների և եզրահանգումների հանրագումարը ընթերցողին ներկայացնելը, ցանկանում ենք արձանագրել մի կարևոր փաստ. Հայաստանի դիվերսիֆիկացված ռազմատեխնիկական համագործակցությունը, հատկապես Հնդկաստանի և Ֆրանսիայի հետ, լուրջ մտահոգության առիթ է դարձել Ադրբեջանում, և այդ մտահոգությունն ունի երկու պատճառ: Մի կողմից՝ Հայաստանի, ռազմականացման հնարավորությունը (ինչի այլընտրանքը հայ ժողովուրդը պարզապես չունի) պատնեշ կստեղծի երկիրը մասնատելու պանթուրանական և պանթուրքիստական ծրագրերի ճանապարհին, մյուս կողմից՝ Ադրբեջանում չեն կարող չհասկանալ, որ աշխարհաքաղաքական և տարածաշրջանային ցանկացած փոփոխություն, այդ թվում, և առաջին հերթին, Հայաստանում իրապես հայկական շահերով առաջնորդվող իշխանության ձևավորումը, հնարավորություն են տալու սրբագրել Արցախյան երկրորդ պատերազմի հետևանքները, որոնք կասկածի տակ են դրվում և դրվելու են ինչպես համաշխարհային լուրջ խաղացողների (Ֆրանսիա, Հնդկաստան, Կանադա, ինչ որ պահի՝ նաև Ռուսաստան, ըստ իրավիճակի՝ ԱՄՆ), այնպես էլ Իրանի, Հունաստանի, այլ շահառու երկրների կողմից։ Պատահական չեն նաև ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը՝ դե յուրե լուծարելու Ադրբեջանի ջանքերը։
Ո՞ր գնումներն են, ըստ մեզ, Ադրբեջանի մտահոգության հիմնական պատճառները:

«The Hindustan Times» հրատարակությունը, վկայակոչելով հնդիկ բարձրաստիճան պաշտոնյաներին, հայտնել է, որ Հայաստանը դիմել է Հնդկաստանին՝ իր Սու-30ՍՄ կործանիչներն արդիականացնելու խնդրանքով։ Երևանի այս խնդրանքը զարմանք չի հարուցում, քանի որ Հայաստանը վերջերս լուրջ ռազմատեխնիկական համագործակցություն է հաստատել Հնդկաստանի հետ և նրանից տարբեր անվանակարգության սպառազինություն է գնում։ Հնդկական լրատվամիջոցների համաձայն՝ Սու-30ՍՄ-ի արդիականացումը, որի հետ հույս է կապում Հայաստանը, ներառում է ավիոնիկա, ռադիոէլեկտրոնային պատերազմի համակարգեր և սպառազինություն։ Այս տեղեկատվությունը հաստատում է նաև հնդկական «Business Standard» օրաթերթը, որը հայտնում է, թե խոսքը նաև օդ-օդ դասի հնդկական «Astra» հրթիռների գնման մասին է։ Իր հերթին, Հայաստանի զինված ուժերի ավիացիայի վարչության պետ Հովհաննես Վարդանյանը «Tarang Shakti 2024» զորավարժությունների կուլիսներում «Hindustan Times»-ին տված հարցազրույցում ասել է, որ «Հայաստանը դիտարկում է Սու-30 կործանիչների արդիականացման հնարավորությունը «Hindustan Aeronautics Limited»-ի (HAL) օգնությամբ, որն այս ոլորտում մեծ փորձ ունի»:

Նշենք, որ «HAL» ընկերությունը Հնդկաստանի ռազմաօդային ուժերի համար ռուսական արտադրության կործանիչներ է արտադրում Նաշիկում գտնվող իր ավիաարտադրական ստորաբաժման լիցենզիայով։

Երևանի հետ Նյու Դելիի պաշտպանական համագործակցության ծավալը ցույց է տալիս, որ Հնդկաստանը՝ Ֆրանսիայի հետ, դարձել է Հայաստանին ռազմական տեխնիկայի հիմնական մատակարար: Հիշեցնենք, որ Երևանը պետք է հնդկական «Akash-1S» հակաօդային պաշտպանության սեփական նախագծման համակարգը ստանա մինչև 2024 թվականի վերջը։ Հայաստանը 720 միլիոն դոլար արժողությամբ 15 նման համակարգեր է պատվիրել 2022 թվականին՝ դառնալով «Bharat Dynamics Limited» հարթակի առաջին միջազգային պատվիրատուն։ Հարկ է նշել, որ, ռազմատեխնիկական ոլորտում համագործակցելով Հայաստանի հետ, Հնդկաստանը հետապնդում է իր աշխարհաքաղաքական նպատակները։ Այսպես, «The Jamestown Foundation»-ի վերլուծության մեջ ասվում է, որ Հայաստանի հետ Հնդկաստանի աճող գործընկերությունը ոչ միայն նպաստում է ռազմական տեխնիկայի արտահանմանը, այլև Նյու Դելիին ապահովում է ռազմավարական ներկայություն Հարավային Կովկասում։ Վերլուծաբանները նշում են, որ դա Հնդկաստանին կօգնի դիմակայել տարածաշրջանում Պակիստանի և Թուրքիայի ազդեցության աճին, և ընդլայնել Հնդկաստանի մուտքը եվրոպական և եվրասիական շուկաներ: Վերլուծության համաձայն՝ երկու երկրների միջև պաշտպանական համագործակցության խորացումն արտացոլում է տարածաշրջանային դաշինքների վերաձևավորման նրանց ռազմավարական ջանքերը։

Հնդկաստանում «Ուսանաս Աբխինավի» հիմնադրամին առընթեր վերլուծական կենտրոնի տնօրեն Պանդյան այս տարվա հունվարին «ETV Bharat» հեռուստաալիքին տված հարցազրույցում բացահայտ հայտարարեց, որ «Հնդկաստանը պետք է դիմակայի Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում Թուրքիա-Ադրբեջան-Պակիստան առանցքին, քանի որ Պակիստանը մեր հին թշնամին է։ Հենց սա է պատճառը, որ Հնդկաստանը զինտեխնիկա է մատակարարում Հայաստանին»։

Այս համատեքստում Հնդկաստանը ընդլայնում է ռազմական համագործակցությունը ոչ միայն Հայաստանի, այլև Հունաստանի հետ, որը լուրջ տարաձայնություններ ունի Թուրքիայի հետ։ 2023 թվականի օգոստոսին վարչապետ Նարենդրա Մոդիի Աթենք կատարած մեկօրյա պաշտոնական այցի ժամանակ հնդկական լրատվամիջոցները գրեցին այն մասին, որ այս իրադարձությունը «կարևոր ազդանշան կլինի Քաշմիրի հարցում Պակիստանի շահերին աջակցող Թուրքիայի համար»։ Այդ ժամանակ էլ «Financial Express» օրաթերթը հայտնել է որպես Թուրքիա-Պակիստան-Ադրբեջան դաշինքին այընտրանք՝ Հայաստանի և Հունաստանի մասնակցությամբ ուժի նոր կենտրոն ստեղծելու Հնդկաստանի ծրագրերի մասին։ Հետևաբար, կասկած չկա, որ հնդկական ռազմական մատակարարումները Հայաստան՝ Նյու Դելիի դեմարշն է Բաքվի և Անկարայի դեմ՝ Քաշմիրի հարցում նրանց դիրքորոշման համար։

Ադրբեջանական կողմի լկտի պահանջների վրա հիմնված խաղաղ պայմանագրի կնքումից Երևանի խուսափումների ֆոնին՝ Հնդկաստանի դիրքորոշումը նպաստում է Հայաստանի դիրքերի ուժեղացմանը: Այսպես, այս տարվա հունվարին իտալական «La Republiça» պարբերականին տված հարցազրույցում Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարել է այն մասին, որ ռազմականացման ուժեղացումը պայմանավորված է նրանով, որ Երևանը փորձում է դիվերսիֆիկացնել իր անվտանգային խնդիրները։ Հուսանք, որ Հայաստանի վարչապետի այս հայտարարությունների հետևում կանգնած են՝ իր ռազմական զինանոցը սպառազինության նոր տեսակներով համալրելու Երևանի ծրագրերը։ 2024 թվականի փետրվարին Հայաստանի պաշտպանության նախարար Սուրեն Պապիկյանը Հանրային հեռուստատեսությանը տված հարցազրույցում հայտարարեց, թե՝ Հայաստանը լուրջ հաջողությունների է հասել զենքի գնումների ոլորտում։

«Այս գործընթացում մենք ձեռք ենք բերել նաև նոր գործընկերներ՝ խոշոր գերտերությունների և այլ բարեկամ երկրների մակարդակով։

Խոսքը Ֆրանսիայի և Հնդկաստանի մասին է, բայց խոսքը նաև այլ գործընկերների մասին է, որոնց մասին ես առայժմ չեմ ուզում խոսել»,- ասել է Պապիկյանը։

Որոշ տեղեկությունների համաձայն, Հայաստանի պաշտպանության նախարարի սեպտեմբերի 10-ին Հարավային Կորեա կատարած այցի շրջանակներում, Սեուլում, Հայաստանին հարավկորեական զենք մատակարարելու պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել։ Մասնավորապես, ըստ ինսայդերական լուրերի՝ Սեուլում դիտարկվել է՝ կա՛մ «K1», կա՛մ նույնիսկ «K2 Black Panther» («Սև հովազ») տանկերի և սպառազինության այլ տեսակների ձեռքբերման հնարավորությունը։ Նշենք, որ K2 «Սև հովազ»-ը՝ հարավկորեական բանակի գլխավոր մարտական տանկն է, որը մշակվել է Պաշտպանության զարգացման գործակալության (Agency for Defense Development, ADD) և «Hyundai Rotem» ընկերության (Hyundai Motors-ի ստորաբաժանում) կողմից։ K2-ը բանակում պետք է փոխարինի ամերիկյան M48 տանկերին և լրացնի K1 տանկերի պարկը։ 2022 թվականի դրությամբ K2-ը աշխարհում միակ չորրորդ սերնդի տանկն է, որը շահագործման է հանձնվել (ըստ որոշ տվյալների՝ Երևան սպառազինության պոտենցիալ արտահանողների ցանկը կարող է լրացնել Ճապոնիան)։

Հայաստանը չի սահմանափակվում միայն Եվրոպայից և Հնդկաստանից ռազմական մատակարարումներով, նրա պլանների մեջ են մտնում ընդլայնել ռազմականացման աշխարհագրությունը Արևելյան Ասիայի և Խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանի երկրների հաշվին։

Պաշտոնական Բաքուն, բազմիցս Հայաստանի իշխանություններին սպառնալից զգուշացրել է այն ծանր հետևանքների մասին, որոնց հետ Հայաստանը կարող է բախվել տարածաշրջանում նոր ռազմական առճակատման դեպքում։ Իլհամ Ալիևն այս տարվա ապրիլին ԱԴԱ համալսարանում կայացած «COP29 և կանաչ տեսլականը Ադրբեջանի համար» միջազգային ֆորումում իր ելույթում ուղղակիորեն հայտարարեց, որ Ադրբեջանը պատասխան քայլեր է ձեռնարկելու Հայաստանի ուժեղացված ռազմականացման հետ կապված։ «Մենք չենք կարող նստել և սպասել, մինչև Ֆրանսիան, Հնդկաստանը և Հունաստանը մեր դեմ զինեն Հայաստանին։ Նրանք դա անում են բացահայտ ու ցուցադրաբար, և նույնիսկ փորձում են այդպիսով ինչ-որ բան ապացուցել մեզ։ Մենք չենք կարող պարզապես ձեռքերը ծալած նստել: Մենք այս դիրքորոշումը հստակ փոխանցել ենք Հայաստանի կառավարությանը և այն կողմերին, որոնք այսօր փորձում են մտահոգություն դրսևորել Հայաստանի հանդեպ։ Եթե մենք մեզ համար լուրջ վտանգ տեսնենք, ստիպված կլինենք լուրջ միջոցներ ձեռնարկել»,- զգուշացնում է Բաքվի բռնապետը: Բաքվի անթաքույց շանտաժն առավել ևս անհրաժեշտ է դարձնում Հայաստանի կողմից նոր զինատեսակների ձեռք բերման անհրաժեշտությունը: Մենք, մեր հերթին, փայլուն հասկանալով նոր լայնամասշտաբ պատերազմի հավանականությունը, փորձ ենք կատարում աշխարհի տարբեր ռազմաքաղաքական պարբերականներում տեղ գտած նյութերի համեմատական վերլուծությունը ներկայացնել ընթերցողին, բնականաբար, մեր ուշադրությունը սևեռելով մեր՝ հայկական կողմի թույլ տված սխալներին և բացթողումներին: Հարկ է հեռանալ «արծրունհովհաննիսյանական» «հաղթելու ենք» կեղծ հեշտեգի տրամաբանությունից: Որովհետև, երբ նայում ես 44-օրյայի քրոնիկոնում Ադրբեջանի զինված ուժերի մարդկային և տեխնիկական կորուստների վերաբերյալ հայկական կողմի հայտարարած քանակին, ապա պատերազմի, առնվազն 10-րդ օրը, կովկասյան թաթարների բանակը պետք է դադարեր գոյություն ունենալ: Ինչևէ:

Եվս մեկ անգամ խնդրում ենք նկատի ունենալ, որ հեղինակը ներկայացնում է տարբեր, այդ թվում և՛ թուրք, և՛ ադրբեջանցի հետազոտողների, տեսակետների հանրագումարը, որտեղ կարող են լինել վիճարկելի թեզեր, անճշտություններ, ենթակայական մոտեցումներ:
Այսպիսով՝ 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ից նոյեմբերի 10-ը Արցախում տեղի ունեցած կատաղի մարտերը կողմերի կրած կորուստների քանակով դարձել են հետխորհրդային տարածքում ամենախոշոր ռազմական բախումներից մեկը (մոտ 10 հազար զոհ, այդ թվում՝ խաղաղ բնակիչներ) և՛ կորուստների ինտենսիվությամբ՝ սպանվածների միջին օրական թվով, և՛ ներգրավված ուժերի քանակով՝ ընդհանուր առմամբ մինչև 200 հազար սվին։ Համարյա բոլոր վերլուծաբանները արձանագրում են, որ Արցախում ընթացավ նոր տիպի պատերազմ, որում մեծ դեր խաղացին ռոբոտային, հեռակառավարվող տեխնիկան և գերճշգրիտ զենքերը։ Այո՛, այս հակամարտությունը պետք է դառնա մասնագիտացված ռազմական հաստատությունների մասնագետների ուսումնասիրության առարկան՝ առաջին հերթին կիրառվող ուժերի և միջոցների հավասարակշռությունը հասկանալու առումով:

Այս ռազմարշավն ուներ ասիմետրիկ հակամարտության բնույթ, որի ընթացքում հակառակորդները գտնվում էին տեխնիկական զարգացման տարբեր մակարդակների վրա և, համապատասխանաբար, փնտրում միմյանց դեմ պայքարի տարբեր մեթոդներ: Սա պատերազմ էր սկզբունքորեն տարբեր տեխնիկական զարգացման մակարդակ ունեցող հակառակորդների միջև, ինչպես օրինակ ամերիկացիների և իրաքցիների միջև 2003 թ.: Հայկական կողմը տեխնիկապես և տակտիկապես մնաց 20-րդ դարի 70-80-ական թվականների տանկերով՝ առանց դինամիկ պաշտպանության և առանց անօդաչու ինքնաթիռների։ Այդ իմաստով ադրբեջանցիները մեկ-երկու սերունդ գերազանցում էին հայկական կողմին, նրանք արդեն քառորդ դար պատրաստվել էին ռևանշի։ 2016-ի սահմանային կարճ պատերազմը հայերիս համար առաջին ահազանգը չդարձավ: Մենք արեցինք իրավիճակին և վտանգի աստիճանին չհամապատասխանող մասնակի, սահմանափակ, ուռահայրենասիրական, ոչ առարկայական հետևություններ և եզրակացություններ։

Պատերազմի սկզբում հայկական կողմը Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության (ԼՂՀ ՊԲ) զինված ուժերի թիվը 18,5 հազարից հասցրեց 21,4 հազարի։ Այդ թվում՝ 13 հազար զինվորականներ եղել են Հայաստանից ժամկետային զինծառայողներ, իսկ շուրջ 8500 մարտիկները՝ Արցախից։

Արցախի բնակչության հաշվին հայկական կողմը կարող էր զորակոչել ևս յոթից ութ հազար մարդու, պակասի մնացած մասը պետք է լրացվեր Հայաստանից մոբիլիզացիայի միջոցով։ ԼՂՀ-ում հայկական զորքերի տեղակայման և մատակարարման գնահատված սահմանը եղել է 80–100 հազար սվինների սահմաններում։ Այս ցուցանիշին կարելի էր հասնել Հայաստանից զինուժի ինտենսիվ տեղափոխման երեք շաբաթվա ընթացքում (սարքավորումներով, կամ առանց սարքավորումների): Քանզի Արցախի ՊԲ-ն, ցավոք, այլևս որպես միավոր գոյություն չունի, բերվող տվյալները գաղտնիություն արդեն չեն պարունակում: Կազմակերպչական առումով հայկական զորքերը ԼՂՀ-ում, առաջին էշելոնում, կենտրոնացված էին հետևյալ մարտակարգով (օպերատիվ զորաշարք), ինչը ենթադրում էր նաև ուժեղ համազորային ռեզերվի առկայություն:

Աջ թևում տեղակայված էր 18-րդ մոտոհրաձգային դիվիզիան (ներառում էր 3 պաշտպանական շրջան, 1 զրահատանկային գունդ, 1 հրետանային գունդ, ենթակա այլ ստորաբաժանումներ): Կենտրոնում ներառված էր 2 պաշտպանական շրջան: Ձախ թևում տեղակայված էր 10-րդ լեռնահրաձգային դիվիզիան (ներառում էր 3 պաշտպանական շրջան, Հաթերքի հրաձգային գումարտակը, 1 մոտոհրաձգային գումարտակ, 1 հրետանային գունդ, ենթակա այլ ստորաբաժանումներ): Ռեզերվում՝ հայտնի Ցորի բրիգադը (8-րդ հրաձգային բրիգադ), Խոջալուի տանկային բրիգադը, 1 զենիթահրթիռային բրիգադ, 1 հրետանային բրիգադ, ռադիոէլեկտրոնային պայքարի (ՌԷՊ) գումարտակ: Արդյունքում, փաստորեն, հայկական կողմը դիվիզիաներից յուրաքանչյուրի հիման վրա տեղակայել է ինչ որ առումով մինի կորպուսներ, այսինքն՝ դիվիզիոններ, որոնք ավելի շուտ, ունեին վարչական կազմավորումների և օպերատիվ հրամանատարության բնույթ։ Հաշվի առնելով ԼՂՀ աշխարհագրությունը` հայկական կողմն ուներ առնվազն երեք այդպիսի դիվիզիոն-կիսակորպուս՝ հյուսիսում, կենտրոնում և հարավում գործողությունների համար։ Հնարավոր էր նաև թիկունքում ձևավորել չորրորդ դիվիզիոնը, որն ի վիճակի կլիներ հանդես գալու որպես օպերատիվ ռեզերվ։

Ադրբեջանական զորքերը ներառում էին հինգ բանակային կորպուս, որոնցից չորսը տեղակայված էին հենց բուն Ադրբեջանի տարածքում (1-ին, 2-րդ, 3-րդ և 4-րդ), իսկ մեկը՝ 5-րդ ուժեղացված կորպուսը՝ Նախիջևան էքսկլավում։

1-ին բանակային կորպուսը հայտնի է որպես Ադրբեջանի զինված ուժերի ամենավտանգավոր և ռազմավարական ուժը։ Նրա ստորաբաժանումների մեծ մասը տեղակայված է եղել Արցախի հետ շփման գծում: Այն նաև կոչվում է Բարդա կորպուս (կենտրոնակայան՝ Եվլախ, հրամանատար գեներալ Այազ Հասանով):

2-րդ բանակային կորպուսը Արցախյան երկրորդ պատերազմի ժամանակ մասնակցել է Խոջավենդի շրջանում Հայաստանի զինված ուժերի դեմ գործողություններին։ Մասնակցել է Արազբոյու գործողություններին (Կովսականի (Զանգիլան) համար մղվող մարտեր) և Լաչինի մարտերին։ Հոկտեմբերի 9-ին հայտարարվեց, որ Հադրութն ու շրջակա ութ գյուղերը գրավվել են կորպուսի կողմից։ Մինչև հոկտեմբերի 20-ը շրջանի ևս տասներեք բնակավայր հայտնվել է կորպուսի վերահսկողության տակ (շտաբ կայան՝ Բեյլագան, հրամանատար՝ գեներալ Մուբարիզ Ռզաև):

3-րդ բանակային կորպուսը Ադրբեջանի ցամաքային զորքերի շրջանային զորամաս է, որը կոչվում է նաև Շամկիրի կորպուս։ Նրա ստորաբաժանումների մեծ մասը գտնվում էր Արցախի հետ շփման գծում: 4-րդ բանակային կորպուս (Բաքու), (5-րդ բանակային կորպուս՝ Նախիջևան):

Ավելի կոնկրետ. Եվլախի առաջին բանակային կորպուսը կենտրոնացած էր Գյանջայում, Բեյլագանի երկրորդ բանակային կորպուսը տեղակայված էր Արցախի սահմաններին, երրորդ՝ Շամքիրի բանակային կորպուսը նույնպես տեղակայված էր Արցախի սահմաններին, Բաքվի չորրորդ բանակային կորպուսի պատասխանատվության գոտին ընդգրկում էր Ապշերոնի թերակղզին։ Ադրբեջանն Արցախի դեմ ի սկզբանե գրոհել է երեք կորպուսի և 15-16 մոտոհրաձգային բրիգադների (MSBR), ինչպես նաև այլ ստորաբաժանումների, այդ թվում՝ 1 տանկային և 1 հրետանային բրիգադների ուժերով: Այսինքն՝ յուրաքանչյուր՝ հյուսիսային, կենտրոնական և հարավային ուղղություններով մարտի մեջ է մտցվել մեկական լիարժեք կորպուս։ Նշենք, որ կորպուսն ավելի կառավարելի զորամիավորում է, որը համապատասխանում էր ընթացող պատերազմական իրավիճակին, ի տարբերություն հայկականի: Հիմնական հարվածը Ադրբեջանը հասցրել է 18-րդ մոտոհրաձգային դիվիզիայի ուղղությամբ՝ 2-րդ բանակային կորպուսի ուժերով: Մյուս հարվածը հասցրել է 10-րդ լեռնահրաձգային դիվիզիայի դիրքերի, այսինքն՝ Մարտակերտի ուղղղությամբ, և չի կարողացել արձանագրել որևէ հաջողություն: Ինչ վերաբերվում է Մարտունիի և Ասկերանի ուղղությամբ գործողություններին, ապա այստեղ ադրբեջանցիները ընդամենը իրականացրել են կաշկանդող հարձակողական գործողություններ, նպատակ ունենալով թույլ չտալ, որպեսզի այստեղից ուժեր տեղափոխվեն ավելի վտանգված ուղղություններ: Քարվաճառի ուղղությամբ ադրբեջանցիները նույնիսկ 1 սանտիմետր առաջխաղացում չեն ունեցել: Իր խնդիրը չկատարեց ՀՀ ԶՈՒ 1-ին բանակային կորպուսը, որ նախատեսված էր որպես օպերատիվ ռեզերվ և իր կազմում ուներ 3 համազորային և մեկական հրետանային, մոտոհրաձգային ու տանկային գնդեր: Անհրաժեշտ է արձանագրել, որ պատերազմի սկզբնական՝ 7-10 օրում, չունենալով որևէ շոշափելի հաջողություն, ադրբեջանցիները ստիպված են եղել մարտի մեջ մտցնել նաև Բաքվի տարածաշրջանում տեղակայված 4-րդ պահեստային կորպուսի ռեզերվները:

Նշենք, որ պատերազմի սկզբից ի վեր Ադրբեջանը երկրորդ գծում տեղակայել էր վեց լրացուցիչ մոտոհրաձգային բրիգադ, զորքերը տեղափոխել պատերազմի ժամանակաշրջանի կազմակերպչական գրաֆիկի՝ պահեստազորայինների զորակոչով: Արդյունքում ադրբեջանական կողմը ի սկզբանե, հարձակման է անցել 20 փոքր հետևակային բրիգադի (խաղաղ ժամանակ բրիգադի անձնակազմը մոտ 3500 սվին է), երկու տանկային բրիգադի, հրետանային, լեռնային և հատուկ ստորաբաժանումների ուժերով՝ ընդհանուր առմամբ սկզբնական փուլում մարտի դաշտ դուրս բերելով մոտ 100 հազար մարդ (սվին), որը պատերազմի ավարտական փուլում վերածվեց 150 հազարանոց բանակի։ Այսպիսով, նկատենք, որ Ադրբեջանը պատերազմի ողջ ընթացքում կարողացավ ապահովել մարդուժի եռակի առավելություն:

Ադրբեջանցիները հիմնական հարվածը հասցրեցին հարավում, որտեղ ԼՂՀ-ն շրջապատող լեռների շղթայում Արաքս գետի հունով՝ լեռների պարագծով կար մոտ 10–12 կիլոմետր լայնությամբ նեղ անցում, հայտնի Հորադիզի միջանցքը։ Այս անցուղին ադրբեջանցիների բեկումնային ուժերը տանում էր դեպի լեռների միջև ընկած լայն և հարթ հովիտ, Գեյան տափաստան (Արաքսի միջին հովտի ձախափնյա մասը, որը նախկինում կոչվել է Գեհենի հարթավայր: Հարմար ենք գտնում նշված դաշտն անվանել Գիհոն՝ կապված Աստվածաշնչում Արաքս գետի անվանման հետ), որը տեղակայման և հարվածելու ընդարձակ հարթակ էր դեպի հյուսիս, դեպի Հայաստանից ԼՂՀ մատակարարող հիմնական հաղորդակցություն՝ Մ-12 Գորիս – Լաչին – Ստեփանակերտ ճանապարհը: Սա հնարավորություն էր, փոխաբերական իմաստով, ետևի դռնից ներս մտնելու և հայկական կողմին դժվարին դրության մեջ դնելու։

Ադրբեջանցիները հասկանում էին, որ հյուսիսում և կենտրոնում հարվածները հեռանկար չունեին։ Հյուսիսում՝ Թարթառ գետի նեղ ու փակուղային կիրճում՝ զորքերի լայնածավալ տեղակայումն անհնար էր։ Բացի այդ, հայկական կողմն ականապատել էր Սարսանգի ջրամբարը, և այստեղ առաջ եկող զորքերն անխուսափելիորեն թակարդում կհայտնվեին։ Կենտրոնում ԼՂՀ ՊԲ հիմնական ուժերն էին: Այստեղ էին գտնվում հայկական ուժերի հիմնական պահեստները։ Կենտրոնական դիրքի վրա հարձակումը վերածվեց խաչաձև փոխհրաձգության, քանի որ տեղանքն այստեղ աստիճանավոր վերելք էր՝ պայտաձև հովտով: Ստացվում է, որ ԼՂՀ-ի վրա ադրբեջանական հարձակողական գործողությունը կարող էր բերել կա՛մ շրջափակման՝ հյուսիսում և հարավում, կողային հարձակումների կիրառմամբ, կա՛մ որպես հիմնական բեկում՝ հարավում։

Արդյունքում, հարվածը հասցվեց հարավում։ Ընդամենը 10–12 կիլոմետր լայնությամբ Հորադիզի միջանցքի նեղ հատվածում հայկական կողմն ուներ ընդամենը մեկ՝ 9-րդ մոտոհրաձգային գունդը, ադրբեջանական 2-րդ բանակային կորպուսի հիմնական ուժերի դեմ, այսինքն՝ մեկ գունդ՝ ընդդեմ միայն առաջին էշելոնի երեք բրիգադների։ Սակայն, չնայած դրան և տեխնիկական առավելությանը, ադրբեջանցիները բավականին դանդաղ հաղթահարեցին հայկական պաշտպանությունը՝ այսպես կոչված «Օհանյանի գիծը», որը շրջագծում է ԼՂՀ-ն: Հոկտեմբերի 4-ին՝ հարձակման ութերորդ օրը, այդքան ուժեր կիրառելով, ադրբեջանցիներն առաջացել էին ընդամենը յոթից ութ կիլոմետր։ Սակայն շուտով «Օհանյանի գիծը» ճեղքվեց, և ադրբեջանցիները մտան օպերատիվ տարածք։

Այստեղ պետք է մի դիտարկում անել: Հորադիզի շրջանում ադրբեջացիները կարողացան ճեղքման գնալ զինուժի և զինտեխնիկայի լրջագույն կորուստների գնով, սակայն լուծեցին շատ կարևոր խնդիր: Բոլորից շատ հարցեր առաջացնողը, այսպես կոչված «Լելե-Թեփե օպերացիա», կամ «Քյանդ-Հորադիզ օպերացիան» է: Հոկտեմբերի 5-6-ը, հակառակորդի մի թևն արդեն Ջաբրայիլին էր մոտեցել, մյուս թևը Հադրութի Բանաձոր գյուղն էր վերցրել, երրորդ թևը գնում է դեպի Խոդաֆերին: Այս իրավիճակում, հայկական կողմը, տանկային բրիգադի և Ցորի մոտոհրաձգային բրիգադի ուժերով (ռեզերվներով հանդերձ), հոկտեմբերի 7-ին սկսում է օպերացիան։ Հակառակորդը սկզբում ոչ մի դիմադրություն ցույց չի տվել, 3-4 ժամ չհասկանալով, թե ինչ խնդիր է լուծում հայկական կողմը: Իր հերթին՝ տանկային բրիգադի հրամանատարությունը, որը ճեղքում էր իրականացրել և գրեթե հասել իր խնդրի կատարմանը, հասկանալով, որ իր թիկունքը որևէ ձևով չի ապահովվել, պարտադրված, տեխնիկայի մի մասը թողել է, դուրս եկել։

Այդ ընթացքում 60-70 հոգով հայկական կողմը Քյանդ-Հորադիզ գյուղի ներքևի բարձունքները պահել է մի ամբողջ օր, տվել 3 զոհ, և մինչև ամսի 8-ի երեկոյան օգնություն չստանալով, ստիպված լքել է դիրքերը: Օպերացիայի ընթացքում մոտոհրաձգային բրիգադի հրամանատարը վիրավորվում է, պարտականությունները դրվում են տեղակալի վրա, իսկ տեղակալը կատեգորիկ հրաժարվում է զորքերը շարժել, ավելին՝ 23 տանկից, որոնք պետք է հասնեին Ֆիզուլի, տեղ են հասնում 2 տանկ, 21-ը մնում է ճանապարհներին։ Եվ երբ բերում են այդ տեխնիկան՝ վերանորոգելու, պարզվում է, որ տանկերից որևէ մեկը տեխնիկական խնդիր չունի: Այսինքն՝ օպերացիան, որպես այդպիսին, չի կայանում: Այս ամենի հետևանքով ճեղքվում է «Օհանյանի գիծը», և կոնվենցիոնալ պատերազմը, երբ գոյություն ուներ ռազմաճակատի գիծ, հարձակվող և պաշտպավող կողմեր, դիրքեր, վերածվեց հիբրիդային պատերազմի: Կարելի է ենթադրել, որ սա թուրք խորհրդականների նախաձեռնությունն էր: Սա հնարավորություն տվեց մերձարաքսյան տափաստանային գոտում սփռել Սիրիայից բերված ահաբեկիչներին, հատուկ նշանակության ջոկատները, դիվերսիոն խմբերը, խաղի մեջ մտցնելով պրոքսի պարտիզանական պատերազմի կանոնները, ինչին հայկական կողմը պատրաստ չէր: Ադրբեջանցիները հարավում՝ 2-րդ կորպուսի բազայի վրա, տեղակայեցին մի ամբողջ համակցված բանակ, որը ներառում էր առնվազն յոթ կամ ութ փոքր հետևակի մարտական մեքենա, 4-րդ կորպուսի պահեստից բերված T-90S տանկային բրիգադ, հրետանու և այլ ստորաբաժանումներ։

Գործելով որպես համակցված զինուժ՝ 2-րդ կորպուսն այստեղ տեղակայեց երկու կորպուսային խումբ՝ առաջ շարժվելով դեպի Հադրութ-Ֆիզուլի, և այնուհետև դեպի Մարտունի և Կարմիր շուկա, ինչպես նաև դեպի հայկական սահման՝ հետագայում թեքվելով դեպի հյուսիս՝ համապատասխանաբար դեպի Լաչին և Շուշի։ Հայկական կողմը պարտվեց՝ առաջին հերթին ռազմավարական առումով, արդեն պատերազմի սկզբնական փուլում։ Ադրբեջանցիները, տրանսպորտային ցանցի ավելի լավ վիճակի պատճառով, տեղակայման առումով պարզապես գերազանցեցին հայերին՝ ձեռք բերելով թվի և նախաձեռնողական անհրաժեշտ առավելություն։ Հայկական կողմի հետագա քայլերը՝ այստեղ հարավում բեկում մտցնելու համար, հիշեցնում էին ջրի դույլերով անտառային հրդեհը մարելու անօգնական փորձեր։

Մինչդեռ, նույնիսկ հաշվի առնելով առկա ռեսուրսները, հայկական կողմը կարող էր գերազանցել ադրբեջանցիներին և երկարաձգել պատերազմը՝ ստեղծելով խիտ շերտավոր պաշտպանություն։ Դրա համար բառացիորեն անհրաժեշտ էր երկու-երեք օրվա ընթացքում մի քանի տասնյակ հազար մարդկանց տեղափոխել և ճիշտ կազմակերպել օպերատիվ գործողությունները։ Ըստ պաշտպանական ստանդարտների՝ 40-50 կիլոմետր պետք է պահի մեկ դիվիզիան: ԼՂՀ-ից առաջին գծում պահանջվում էր ընդամենը չորսից հինգ դիվիզիա (40-50 հազար մարդ), չնայած այն հանգամանքին, որ պատերազմի սկզբում երեք դիվիզիա (30 հազար մարդ) արդեն գտնվում էր մարտական գործողությունների թատրերաբեմում։ Լրացուցիչ 40-50 հազար մարդու տեղափոխումը դժվարացավ ԼՂՀ-ի և Հայաստանի միջև տրանսպորտային վատ կապի, և օդից անընդհատ թիրախավորման պատճառով։

Այստեղ հայերը կարող էին կիրառել մի տարբերակ, որն այսօր էլ ակտիվորեն օգտագործվում է նույն ամերիկյան զինված ուժերի կողմից. զորքերը տեղափոխվում են թեթև միջոցներով այն վայրեր, որտեղ պահվում էին զենքն ու զինտեխնիկան, ինչը հնարավորություն էր տալիս տեղում զինելու մոտեցող ուժերը: Արցախի դեպքում մոտ հազար ավտոբուս և ծածկված բեռնատար կպահանջվեր 40-50 հազար հայ ժամկետային զինծառայողների «թեթև» տեղափոխման համար ԼՂՀ իրենց տեղակայման վայրերը, ինչը միանգամայն իրագործելի խնդիր էր: Ճիշտ է, պատերազմի բռնկման հետ մեկտեղ, եթե այդ համալրումները չհասնեին զորքերին, նրանք կդառնային երթի ընթացքում հեշտ թիրախ՝ մեծ կորուստներով։

Տեղակայման նման մոդելը պահանջում էր համապատասխան կազմակերպվածություն, ենթակառուցվածքներ և ուսուցում, ինչը հայկական կողմը չուներ (ըստ երևույթին, նույնիսկ պատրաստ չէր դրան): Ցավոք հայկական կողմը ԼՂՀ-ում առավելագույն հնարավոր ուժեր չի տեղակայել:

Զինադադարի կնքումից և ռազմական գործողությունների ավարտից հետո Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը նշել էր, որ 20-30 հազար հայ զինվոր կարող էր շրջափակվել Շուշիից արևելք և հարավ-արևելք ընկած հատվածում։ Հյուսիսում, ինչպես նաև Շուշիից արևմուտք գտնվող Լաչինի, Կուբաթլիի և, հնարավոր է, Զանգելանի ուղղություններով, հայկական կողմը պատերազմի ավարտին մոտ 50 հազարանոց ուժ ուներ։

Մինչդեռ Հայաստանում տեղակայված երկու՝ 1-ին (օպերատիվ ռեզերվ) և 2-րդ բանակային կորպուսները Գորիսում և Խաչաղբյուրում, միայն մասամբ են օգնության հասել ԼՂՀ-ում կռվող իրենց հայրենակիցներին։ Իսկ սրանց թիվը մինչև 40-50 հազար զինվոր է։ Ըստ ամենայնի, սա Հայաստանի ղեկավարության քաղաքական որոշումն էր։ Բացի այդ, 1-ին և 2-րդ բանակային կորպուսների ուղիղ մուտքը Հայաստանից հոկտեմբերի 20-ից հետո, երբ ադրբեջանական կողմը հասավ սահման, դժվար էր, քանի որ նրանք գտնվում էին ադրբեջանցիների անօդաչու թռչող սարքերից և հրետանուց տուժած գոտում։ Հաշվարկված է, որ նման պայմաններում 40-50 հազար հայ զինվորականների՝ այսինքն՝ Հայաստանի զինված ուժերի երկու բանակային կորպուսների տեղափոխումը (գոյություն ունեցող լեռնային ճանապարհներով անցումները) կտևեին մոտ երկու շաբաթ՝ հաշվի առնելով այս ճանապարհների երկայնքով տեղափոխման հայտնի տեմպերը (օրական երեքից չորս հազար մարդ և մի քանի հարյուր ավտոտեխնիկա): Այս երկու շաբաթվա ընթացքում ադրբեջանցիները կարող էին լուրջ վնաս հասցնել եկող հայկական ստորաբաժանումներին, ուստի դրանք պետք է տեղակայվեին կա՛մ նախօրոք (մինչև ադրբեջանցիների սահմանը հասնելը ԼՂՀ հարավում), կա՛մ Մ-12-ի ի անվտանգ երթուղիներով (կենտրոնում), կամ Մ-11 (հյուսիսում) մայրուղու քողարկման բազմաթիվ միջոցառումների պահպանմամբ։

Անգամ Շուշիի անկման և ԼՂՀ-ն Հայաստանի հետ կապող Մ-12 Գորիս-Լաչին-Ստեփանակերտ մայրուղու հիմնական տրանսպորտային հաղորդակցության խզման պայմաններում ԼՂՀ դիմադրության ռեսուրսները հեռու էին սպառվելուց։ Ադրբեջանցիները լեռների միջով իրենց անցումներով, շրջանցելով Շուշի տանող գլխավոր ճանապարհները, հայտնվել էին հյուծվածության փուլում և հայերի անընդհատ հարվածների սպառնալիքի տակ։ Հայկական կողմը դեռ վերահսկում էր Կարմիր շուկա տանող ճանապարհը, իսկ Լաչին տանող ճանապարհին խփում էին տարբեր միջոցներով: Եթե հայերի վերահսկողության տակ գտնվող ԼՂՀ տարածքում լինեին բավարար պաշարներ, կարելի էր պատերազմը շարունակել մեկուսացված, ինչպես պաշարված ընդարձակ ամրացված տարածքում (օրինակ՝ Պորտ Արթուրը 1904 թ.): Հետևաբար, ինչպես արդեն նշվեց, հակամարտության հապճեպ հանգուցալուծումը դարձավ զուտ քաղաքական որոշում։

Նշենք, որ իրավիճակը սրվում էր նաև Իրանի անհասկանալի դիրքորոշման պատճառով, որը հակամարտության քառասուն օրվա ընթացքում հարյուր հազարանոց բանակ տեղափոխեց Արաքսի ափ և 2020 թվականի նոյեմբերի սկզբին այդ հատվածում ուներ առնվազն չորս դիվիզիա, ութ առանձին բրիգադ, ՀՕՊ ստորաբաժանումներ և մի շարք այլ կազմավորումներ (ընդհանուր՝ մինչև 120 -140 հազար սվին՝ երկու էշելոնում)։ Այդ ուժերի մեծ մասը կենտրոնացած է եղել Իրան-ԼՂՀ սահմանի հարյուր կիլոմետրանոց նեղ հատվածում՝ ադրբեջանական 2-րդ կորպուսի առաջխաղացող հարվածային խմբի հենց թիկունքում և թևերում։ Եթե այդ ուժերը հակամարտության մեջ մտնեին ադրբեջանական զորքերի դեմ, և հաշվի առնելով Հայաստանի հետ ԼՂՀ սահմանին գտնվող հայկական երկու բանակային կորպուսների ներուժը, որոնք նույնպես կարող էին փորձել անցնել լեռները, ադրբեջանական 2-րդ կորպուսի համար հարավային ճակատում իրավիճակը կդառնար աղետալի: Ռազմավարական առումով այստեղ 60–70 հազար ադրբեջանցի զինվորներ հայտնվել են երեք կողմից շրջապատված՝ հյուսիսից, արևմուտքից համակենտրոն հարձակումների տակ։ Ի վերջո, հաջողությունը արցախյան նոր պատերազմում ձեռք բերվեց ոչ միայն տեխնիկական գերազանցության և Ադրբեջանի գլխավոր շտաբի ոչ ստանդարտ որոշումների շնորհիվ, այլ, ինչպես 1991 թվականին Պարսից ծոցի պատերազմի ժամանակ (օրինակը բերված է մի շարք պայմանների նմանության պատճառով), հաջողությունը ձեռք է բերվել նաև թվային առավելությամբ։

Եթե ԼՂՀ-ում պատերազմի ավարտին հայերն ունեին մոտավորապես մինչև 50 հազար սվին, ապա ադրբեջանցիներն այդ ժամանակ դրա դեմ կենտրոնացրել էին մոտ 150 հազար զինվորական՝ երեք անգամ ավելի։ Ինչպես 1991 թվականին ԱՄՆ-ի գլխավորած երկրների ավելի քան մեկ միլիոնանոց կոալիցիան գործեց Սադամ Հուսեյնի 300 հազար զինվորների դեմ: Պատերազմի 44 օրերի ընթացքում հայերը ԼՂՀ տեղափոխեցին ընդամենը 50 հազար մարդ, (որոնք իրականում անհրաժեշտ էին առաջին երկու-երեք օրը)։ Նրանցից 10–15 հազարը Հայաստանի կանոնավոր բանակի զինվորներ էին, մնացածը՝ կամավորներ և պահեստազորայիններ։ Մինչդեռ ճանապարհների առավելագույն հնարավորությունները՝ հանած մատակարարման բեռը, հնարավորություն են տվել տեղափոխել օրական երեքից չորս հազար մարդ:

Հայաստանից պատշաճ աջակցություն չստացած ԼՂՀ պաշտպանությունը բնականաբար ընկավ։ Արցախի օպերացիաների ռազմավարական և գործառնական մակարդակների օրինակները ցույց է տալիս «Բոյդի ցիկլերի» հայեցակարգը, ինչպես նաև «Բոյդ օղակը»՝ մեր ժամանակների ամերիկացի ռազմական տեսաբանի դիրքորոշումը: Այս հայեցակարգն արտահայտվում է օղակով և շրջանով՝ դիտարկում – հայտնաբերում – որոշում – գործողություն: Այս հաջորդականությամբ Ադրբեջանն իր տեխնիկական գերազանցությամբ առաջ էր անցել հայկական կողմից։ Համապատասխանաբար, օպերատիվ մակարդակում ադրբեջանցիներին թակարդներ գցելու հայերի փորձերը՝ թողնել առաջ և հարվածել թևերից, և, որպես հետևանք, շրջապատել և պարտվել, ինչպես հոկտեմբերի 10-11-ի Ջրականի (Ջաբրայիլ) ճակատամարտում, կամ հոկտեմբերի 20-ի Կովսականի (Զանգելան) ճակատամարտում, միայն հանգեցրել է պարտությունների և մեծ կորուստների, տարածքների կորստի և ստորաբաժանումների մարտունակության անկման, բայց չի դանդաղեցրել հակառակորդի առաջխաղացման տեմպերը։

Ընդհակառակը, դրանք միայն ավելացել են։ Տափաստանի հարթ տեղանքում հայերը պետք է իսպառ հրաժարվեին այս գործելաոճից։ Ջրականի (Ջաբրայիլ) ճակատամարտում հայերը կրեցին մեծ և մեծ մասամբ անհարկի կորուստներ, որոնք, պարզվեց, կրիտիկական էին ներգրավված ուժերի մասշտաբի առումով՝ երկու օրվա մարտերի ընթացքում երկու-երեք հազար սպանված և վիրավոր: Ուշագրավ է Ադրբեջանի գլխավոր շտաբի գործունեությունը, որը, հնարավոր է, իրականացվել է թուրք գործընկերների անմիջական հսկողության և խորհրդատվության ներքո։ Ի տարբերություն իրենց հայ հակառակորդների բավականին կարծրատիպային ու կանխատեսելի գործողությունների, ադրբեջանցիները գործել են ճկուն և ոչ ավանդական։ Օրինակ՝ Հորադիզի միջանցքով ճեղքման դեպքում դրան հաջորդեց ոչ թե առաջխաղացումը դեպի Գեյան տափաստանի խորքերը, այլ, առաջին հերթին, բեկման «վիզը» ընդարձակելու գործողություններ դեպի Հադրութ և Վարադա (Ֆիզուլի), թևից՝ բեկման հենակետի տակ, խուսափելով հայկական հակագրոհներից։ Հայկական կողմի ամրացված տարածքների դեմ պայքարելու համար ադրբեջանցիները հարձակվել են ոչ թե անմիջականորեն, այլ նախ մարտի մեջ են մտցրել թեթև լեռնային հետևակի շարժական խմբերը և հետո միայն վճռական գործողությունների դիմել։ Շուշին նման մտավոր գործունեության ապոթեոզն է։ Դժվար տեղանքով անցում դեպի հարձակման կենտրոնական ամրացված թիրախ՝ առանց համապատասխան օդային աջակցության, մի շարք դիվերսիոն հարձակումներով Լաչին-Շուշի Մ-12 մայրուղու վրա, որին հաջորդում է ընդհանուր գրոհը և գրավվում է հենց Շուշին՝ խիստ ամրացված և անառիկ դիրքը։

Լեռնային պատերազմի պայմաններում ծանր տեխնիկան անխուսափելիորեն կապված էր ճանապարհային հաղորդակցություններին ու զանազան լեռնանցքներին՝ կիրճերին ու ձորերին։ Այս պայմաններում գործողությունների թատերաբեմում «ծանր» ստորաբաժանումներով կողմերի մանևրը եղավ սահմանափակ և կանխատեսելի, և այդ հաղորդակցությունների թողունակությունը՝ սահմանափակ։ Նման իրավիճակում անակնկալ գրոհներ և հակագրոհներ իրականացնելու «ծանր» ստորաբաժանումների կարողությունն անխուսափելիորեն բախվեց այդ սահմանափակումներին։ Սա հատկապես կարևոր դարձավ հայկական կողմի համար, որը տեխնիկապես վատ վիճակում էր և ստիպված էր հակազդման ասիմետրիկ մեթոդներ փնտրել։ Մասնավորապես, հայկական շարասյուներն ուշանում էին տեղակայման գծեր հասնելու ժամանակ, ինչի հետևանքով ադրբեջանցիները բացահայտում էին հայերի հակահարձակման մտադրությունը, հաճախ պատրաստ լինելով հակաքայլերի: Բացի այդ, արդյունքում զորքերը խոցելի են դարձել նեղ լեռնանցքներում և հայտնվել կրակի տակ, ինչպես նաև դարանակալվել։ Երբ անհնար էր ծանր զինատեսակներով զորքերի մեծ զանգվածներ օգտագործել, արդիական դարձավ թեթև լեռնային հետևակի մարտավարությունը շարժական զենքերով, հատուկ պատրաստվածությամբ և տեխնիկայով։ Անհրաժեշտ էին դժվար տեղանքում տեղաշարժվելու և դիրքեր գրավելու ունակ ստորաբաժանումներ:

Սա բարդ, խորդուբորդ տեղանքում շարժական խմբերի ներթափանցման մարտավարությունն է՝ չհիմնվելով փաստորեն գոյություն չունեցող տրանսպորտային համակարգի վրա: Այսպիսի մարտավարություն օգտագործվել է չինական 14-րդ բանակի և չինական հատուկ նշանակության ուժերի կողմից 2015 թվականին Բիրմայում (Մյանմա), Կոկանգի պատերազմի ժամանակ: Սա փայլուն կիրառվել է անօրինական զինված խմբավորումների կողմից Չեչնիայում 1994–1996 և 1999–2005 թվականներին, ինչպես նաև Սիրիայում։ Ըստ երևույթին, հենց այդ նպատակով մի քանի հազար համապատասխան պատրաստվածություն ունեցող սիրիացի մարտիկներ բերվեցին և թուրքերի կողմից օգտագործվեցին Արցախում, իսկ ադրբեջանցիներն իրենք օգտագործեցին իրենց բոլոր հնարավոր հատուկ ջոկատները և ողջ հասանելի լեռնային հետևակը: Անգամ Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությունից դուրս է բերվել հատուկ նշանակության գումարտակը։ Լեռնային հետևակը զինված էր թեթև հրազենով, թեթև ականանետներով, կարող էր գրավել լեռների լանջերն ու գագաթները և, շարժվելով լեռնաշղթաների երկայնքով, ճեղքել թշնամու պաշտպանությունը, դժվարին ճանապարհներով հասնել անառիկ վայրեր, մուտք գործել կապի ուղիներ, կատարել շրջանցումներ և դարանակալումներ՝ կարգավորելով հրետանու, անօդաչու թռչող սարքերի, հրթիռային համակարգերի կրակը, առաջ շարժվել դեպի թշնամու գծերի հետևում գտնվող կարևոր հարձակման թիրախներ ինչը, ըստ էության, տեղի է ունեցել 2020 թ. նոյեմբերի 6–10-ը Շուշիի մոտ։

Ամրացված տարածքների և հսկայածավալ շարասյուների վրա հենվելու հայկական կողմի մարտավարությունն իրեն չարդարացրեց: Անհրաժեշտ էր ամենատարբեր հատվածներում տեղաբաշխել բավականաչափ շարժական արագ արձագանքման խմբեր և անցնել պայքարի պարտիզանական ձևերի, ինչը չարվեց: Նախ՝ պատերազմի ընթացքում գործնականում դիվերսիոն գործողություններ չեն իրականացվել (հայկական դիվերսիոն հետախուզական խմբերը գրեթե բացակայում էին), չնայած տարածքի մասին բոլոր գիտելիքներին, և նույնիսկ Հադրութի և Ֆիզուլիի մոտ գտնվող լեռնային լանդշաֆտի նպաստավոր պայմաններում։

Մարտավարական մակարդակում ադրբեջանական կողմի գործողությունների հաջողությունը, բացի թեթև լեռնային հետևակի կիրառումից, որոշվել է նաև անօդաչու թռչող սարքերի և ինքնագնաց հրետանու համակցությամբ։ Փոխազդեցությունն ապահովվում էր արբանյակային նավիգացիայի միջոցով (ադրբեջանցիները Բաքվում ստեղծեցին տիեզերական կենտրոն և 2013 թվականին ֆրանսիացիների աջակցությամբ արձակեցին իրենց առաջին տիեզերական արբանյակը): Միևնույն ժամանակ, գրոհային անօդաչու թռչող սարքերի կիրառման մասշտաբը մնաց համեմատաբար փոքր:

Ուղղումը և թիրախային նշանակումը ապահովվել են ինչպես արբանյակային նավիգացիայի, այնպես էլ դիվերսիոն և հետախուզական խմբերի (DRGS) կողմից, որոնք իսկապես բեկում մտցրին պատերազմում: Ժամանակակից և զանգվածային անօդաչու ինքնաթիռների անտեսումը պատերազմի ընթացքում հայկական կողմի ամենանշանակալի ձախողումն էր։ Փաստորեն, հակառակորդը գերակայում էր օդում և ուներ մարտադաշտի իրական պատկերը, մինչդեռ հայկական կողմը հայտնվեց «պատերազմի մշուշի» մեջ։ Սա կապված էր մարտավարական, օպերատիվ և ռազմավարական մակարդակներում պաշտպանների անհաջողությունների հետ՝ ռազմական արվեստի բոլոր մակարդակներում։

Հայերի մոտ անօդաչու ինքնաթիռներ սկսեցին հայտնվել միայն հակամարտության ավարտին մոտ, և կիրառվեցին հնացած մոդելներ։ Օդում ադրբեջանական անօդաչու թռչող սարքերի գերակայության պատճառը նաև հակաօդային պաշտպանության պարտությունն էր՝ պատերազմի սկզբում առաջնահերթ թիրախ դարձան հայկական հակաօդային պաշտպանության համակարգերը։ Հետագայում առաջացած անհավասարակշռությունը հնարավոր չեղավ շտկել։ Բացի այդ, հայկական հակաօդային պաշտպանության համակարգը լավագույնս չի տեղակայվել ու օգտագործվել, ինչի հետևանքով այն ունեցել է ցածր արդյունավետություն։ Ադրբեջանի անօդաչու թռչող սարքերը, փաստորեն, գերիշխում էին երկնքում հակամարտության մեծ մասում, մինչդեռ պաշտոնական Բաքուն գրեթե չէր օգտագործում կամ սահմանափակ էր օգտագործում իր օդանավերը (ինքնաթիռներ և ուղղաթիռներ): Հայկական կողմն օգտագործել է բանակային ավիացիան, ըստ երևույթին, նաև որպես կալանիչներ, նույն Սու-25-ը, սակայն միջոցների սղության պատճառով դա ստեղծված իրավիճակից ելք չի ապահովել։ Բացի այդ, որպես քողարկում օգտագործվել են էլեկտրոնային պատերազմը (EW), վատ եղանակը, անտառային հրդեհների ծուխը (կողմերը միմյանց մեղադրում էին դրանք հրկիզելու մեջ): Սակայն օդային սպառնալիքին հակազդելու հաջողությունը կարող էր ապահովվել միայն այդ միջոցների համակողմանի, համակարգված և զանգվածային կիրառմամբ, ինչպես նաև սեփական անօդաչու ինքնաթիռների առկայությամբ։

Ադրբեջանի կողմից օդաչուների ավիացիայի թույլ և սահմանափակ օգտագործումը բացատրվում է իր օդուժի փոքր թվի համատեքստում թանկարժեք մոդելների և օդաչուների կորստի ռիսկերը նվազագույնի հասցնելու ցանկությամբ: Ընտրությունը կատարվել է հօգուտ ռոբոտային, հեռակառավարվող սարքավորումների (որոնց կորուստները շատ ավելի նվազ կրիտիկական էին)։ Հատկանշական է նաև, որ ինքնագնաց հրետանու աշխատանքում ադրբեջանցիներն առանձնացրել են չեխական «Դանա» ինքնագնացները (թեև կիրառվել են նաև ռուսական «Մստա-Ս», «Պիոններ» և այլն):

Ադրբեջանցիները 36 ինքնագնաց հաուբից միավորվեցին առանձին հրետանային բրիգադի մեջ, որը, հատված-հատված շարժվելով հարավային ճակատում, տվեց համապատասխան արդյունք։ Հարկ է նշել, որ ադրբեջանցիները երբեք չեն գնել 155 մմ տրամաչափի Firtina ինքնագնաց հրետանային համակարգերն իրենց գլխավոր դաշնակից Թուրքիայից։ Կամ Բաքուն խուսափում էր հրետանային այդ տրամաչափից, ինչը մեծ խնդիր կդառնար մատակարարների համար, կամ էլ թուրքերն իրենք որոշեցին չփոխանցել այդ տեսակի զենքը։ Առանցքային է ապագայի զինված հակամարտություններում հրետանու՝ որպես հաղթանակի հասնելու առանցքային միջոց օգտագործելու հարցը, որը կարող է մարտերում բոլոր կորուստների մինչև 80-90%-ը հասցնել։ Օգտվելով 2020 թվականի Ղարաբաղյան պատերազմի օրինակից՝ դա կարող է նշանակել աստիճանական հեռացում քարշակվող հրետանուց հօգուտ ինքնագնաց, խոշոր տրամաչափի (150–210 մմ), որն օգտագործվում է մեծ հեռավորությունից և հաճախ փոխում իր դիրքերը, այսինքն՝ գործելով որքան հնարավոր է հակառակորդի զինատեսակների շառավղից դուրս։

Քաղաքային պայմաններում հայկական կողմը չկարողացավ երկարատև մարտերի մեջ մտնել։ Հարկ է, սակայն, նշել, որ ԼՂՀ-ում շատ խոշոր քաղաքներ չկան: Ամենուր հիմքը ցածրահարկ շենքերն են՝ առանց մեծ բարձրահարկ շենքերի ու համալիրների, որոնք կարող են քաղաքային բնակավայրերում որպես պաշտպանական կենտրոններ ծառայել։ Այդուհանդերձ, հայերն առանց էական դիմադրության հանձնեցին իրենց մի շարք խոշոր բնակավայրեր (Հադրութ, Կովսական (Զանգելան), ինչը որոշակի կասկածներ է հարուցում տարածքում համարժեք պաշտպանություն կազմակերպելու հնարավորության վերաբերյալ։ Տեսականորեն, պաշտպանության պատշաճ կազմակերպման դեպքում հայերը կարող էին բավական երկար ժամանակ կանգնել Ստեփանակերտում։ Օրինակը՝ Սիրիայի Մանբիջ գյուղում քրդերի հաջող ու երկարատև պաշտպանությունն է թուրքական բանակից։ Հայերն անտեսել են նաև համապատասխան ամրությունները գետնի վրա։

Չնայած այն հանգամանքին, որ Իրաքում և Աֆղանստանում ամերիկյան լեռնային թաքստոցների, Իսրայելի դեմ Լիբանանում Հեզբոլլահի և այլնի դեմ գործողությունները վերլուծելու հարուստ փորձ կար, այդ փորձը ոչ մի կերպ հաշվի չի առնվել Հայաստանում: Պարզվել է, որ առաջապահ դիրքերը վատ և անխնամ են կահավորված, կային բազմաթիվ խոցելի բաց դիրքեր, ինչպես նաև պատշաճ կերպով չի իրականացվել դիրքերին մոտենալու հարմարավետության խնդիրը։ Հաշվի առնելով Արցախում վերջին պատերազմը, ինչպես նաև Իսրայելի արշավանքները Լիբանանում՝ արդիական դարձավ ամրացման հետևյալ զարգացումը, որը կարող է դանդաղեցնել կամ կասեցնել զորքերի տեղաշարժը գետնի վրա։ Ամրացումները պետք է նմանվեն փոխկապակցված ստորգետնյա թունելների համակարգի՝ մակերեսին հասնելու և քողարկված փակ դիրքերից կրակ կազմակերպելու ունակությամբ։ Պահանջվում էին պաշտպանության պահեստային գծեր: Ջեբրայիլի տափաստանում, հայկական ուժերի թիկունքում, չնայած մի շարք ամպագորգոռ հայտարարություններին ու նկարահանումներին, թվում էր, թե դրանք ընդհանրապես գոյություն չունեն։ Դիրքերի նման սարքավորումն ինքնին համադարման չէ։ Ամերիկացիներն ակտիվորեն օգտագործում էին բունկեր-պայթեցնող ռումբերը հեռահար ռազմավարական ինքնաթիռներից, որոնք, բնականաբար, Ադրբեջանը չուներ։

Բացի այդ, հնարավոր է պայքարել ստորգետնյա ապաստարանների համակարգի դեմ՝ դրանք պայթեցնելով հեղուկ պայթուցիկ նյութերով կամ ենթարկելով թունավոր գազերի։ Այնուամենայնիվ, պաշտպանության այս ձևաչափն իրեն լավ դրսևորեց, օրինակ, 2006 թվականին Լիբանանում, երբ լիբանանյան Հեզբոլլահը բավականին հաջող դիմադրեց բարձր տեխնոլոգիական հագեցվածությամբ իսրայելական ուժերին։ Ճշգրիտ զենքի կիրառման թերությունը դրա արագ սպառումն է։ Դա տեղի է ունեցել Իրաքում և Լիբիայում՝ արևմտյան երկրների արշավների ժամանակ։ Այստեղ հարց է առաջանում ռազմարդյունաբերական համալիրի համապատասխան արտադրական հզորությունների ապահովման, արտահանման փոխարինման, գնի և զանգվածային արտադրության հարաբերակցության մասին։ Նույնը վերաբերում է համապատասխան պատրաստված անձնակազմին` հատուկ նշանակության ուժերին, անօդաչու թռչող սարքերի օպերատորներին և այլոց, որոնց կորուստը որպես սպառման նյութ, վնասն անհապաղ փոխարինելու անկարողությունը, կարող է հանգեցնել հակառակորդի նկատմամբ մի շարք տեխնիկական առավելություններից զրկմանը:
2020 թվականի պատերազմը Արցախում ցույց տվեց տանկերի դերի նվազման նախկին միտումը և անօդաչու թռչող սարքերի, ՀՏԳՄ-ների և հրետանու աճող կարևորությունը։ Տանկերը, փաստորեն, վերածվեցին հետևակի աջակցության մեքենաների, այսինքն՝ վերադարձան Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո երկրների մեծ մասում իրենց վերապահված դերին։

Տանկային ստորաբաժանումների օգտագործումը, դրանց զանգվածային համակենտրոնացումը պարզվեց, որ ամբողջովին անհիմն է և հանգեցնում է միայն կորուստների ավելացման: Վերջին անգամ մեծ մեքենայացված և տանկային զանգվածների օգտագործումը որպես բեկման միջոց արդյունավետ է եղել 2003 թվականին՝ ամերիկացիների Իրաք ներխուժման ժամանակ: Անհրաժեշտ է, սակայն, նշել բարձրորակ վեց գոտիանոց մայրուղիների, հարթ տեղանքի առկայությունը, և Սադամի զորքերի կողմից պատշաճ դիմադրության բացակայությունը: Բացի այդ, ամերիկացիները մեծապես գերազանցում էին իրաքցիներին՝ մի շարք տեխնիկական պարամետրերով: Առնվազն երկու սերունդ առաջ էին։ Իսկ իրաքցիները հետ քաշեցին իրենց զորքերը դաշտ և մեծապես ցրեցին նրանց՝ չստեղծելով պաշտպանական կենտրոններ և բավարար օպերատիվ խտություններ: Այսպիսով, զգալի տանկային ուժերի օգտագործումը խորը գործողությունների համար այսօր հնարավոր է, բայց համապատասխան տեղանքում, բավականաչափ զարգացած տրանսպորտային ցանցով, և ենթակա է ճնշող որակական և քանակական գերազանցության հակառակորդի նկատմամբ, որը, սակայն, պետք է զրկված լինի բավարար հակազդեցության հնարավորությունից: Օպտիմալ չէր նաև հեռահար և հզոր հրթիռների և համազարկային կրակի համակարգերի կիրառումը։

Մասնավորապես, դա ապացուցեց ԼՂՀ ՊԲ 41-րդ հատուկ հրետանային գնդից՝ Սմերչ համազարկային կրակի հրետանային համակարգի կիրառումը, որը մինչ պատերազմը տեղակայված էր Շուշիի տարածքում։ Ադրբեջանական Գյանջա, Տերտեր և այլ քաղաքների վրա հրթիռակոծություններն ավելի շատ նման էին հուսահատության ժեստերի, գործողությունների ի պատասխան՝ Ստեփանակերտում նման կրակի համար։ Իրերի այս դրությունը, ըստ երևույթին, պայմանավորված է հայկական կողմում թիրախային նշանակության բացակայությամբ, ինչը կապված էր երկնքում թշնամու գերազանցության և «պատերազմի մշուշում» գործելու անհրաժեշտության հետ։ Բացի այդ, հայկական կողմին ակնհայտորեն բացակայում էին բարձր ճշգրտությամբ և ցածր շրջանաձև հավանականության շեղումով օպերատիվ-մարտավարական հրթիռային համակարգերը, ուստի նրանք, ի թիվս այլ բաների, օգտագործում էին հին «Էլբրուս» հրթիռներ (ըստ արևմտյան դասակարգման «Սկադ») բարձր շրջանաձև հավանական շեղումով:

Պետք է ուշադրություն դարձնել նաև օպերացիայի տեղեկատվական աջակցության հարցում ադրբեջանական կողմի բավականին մանրակրկիտ մոտեցմանը։ Փաստորեն, զորքերի տեղակայումը գրեթե աննկատ մնաց լրատվամիջոցների կողմից, և հարձակումը կատարվեց հանկարծակի։ Սա էապես տարբերվում էր նույնիսկ 2016 թվականի իրավիճակից, երբ ադրբեջանական բանակի շարժվող շարասյուների կադրերն անմիջապես հայտնվեցին համացանցում, և որոշ ռեսուրսներում քննարկվում էին ներգրավված ստորաբաժանումների թվերն ու հանդերձանքը։ Մարտական գործողությունների առաջին օրերին ադրբեջանցիների կողմից տեղեկատվության արտահոսք զանգվածային լրատվության միջոցներ գործնականում չի եղել, իսկ հետո, երբ հակամարտությունը «տեղեկատվական թափ ստացավ», քարոզչական դաշտում ադրբեջանական կողմի աշխատանքը շատ ավելի լայն տարածում գտավ և արդյունավետ էր, քան հայկական կողմինը։ Սա վկայում էր զգալի և երկարատև նախապատրաստական աշխատանքի մասին, որը նախորդել էր բուն զինված հակամարտությանը: Եվ վերջապես: Պատահական չէր Էրդողանի հայտարարությունը, թե «ինչպես մենք մտանք Ղարաբաղ ու Լիբիա, նույն կերպ կարող ենք մտնել Իսրայել։ Չկա պատճառ, թե ինչու մենք չպետք է դա անենք»:

Բոլոր լուրջ հետազոտողները պնդում են, որ թուրք հրահանգիչների խումբը՝ թուրքական ցամաքային զորքերի օպերատիվ վարչության պետ, գեներալ-մայոր Բախտիյար Էրսայի գլխավորությամբ, անմիջականորեն ներգրավված է եղել Արցախի դեմ ռազմական գործողությունների կազմակերպման մեջ: Էրսայը գտնվել է Բաքվում։ Ադրբեջանի զինված ուժերի գլխավոր շտաբի պետ Նաջմեդդին Սադիգովի պաշտոնանկությունից հետո նա անձամբ է վերահսկել Ադրբեջանի բանակի գլխավոր շտաբը՝ Արցախի դեմ գործողության ժամանակ։ Նա Թուրքիայի բարձրագույն ռազմաքաղաքական ղեկավարությանը ամենժամյա ռեժիմով զեկուցել է գործողության ընթացքի մասին: Արցախում գործողության պլանավորմանն ու իրականացմանը մասնակցել է նաև թուրքական ցամաքային զորքերի Արևմտյան Հայաստանի Երզնկա (Արևելյան Անատոլիայի Երզնջան) շրջանում տեղակայված 3-րդ դաշտային բանակի հրամանատար, գեներալ-լեյտենանտ Շերեֆ Օնգայը: Նա Ադրբեջան է եկել 2020 թվականի սեպտեմբերին, իսկ մինչ այդ՝ ամռանը։ Օնգայը և մի քանի այլ թուրք գեներալներ ծրագրում են թուրք-ադրբեջանական համատեղ հարձակողական գործողություններ: Գեներալ Էրսայը փակ և ոչ հրապարակային գործիչ է։ Մինչ այժմ նրա մասին ռուսական լրատվամիջոցներում հիշատակում չկա։ Անգլիալեզու լրատվամիջոցներում նույնպես հազվադեպ է նշվել նրա մասին: Էրսայի մասին թուրքական մամուլում ևս ընդամենը մի քանի հոդված կա։ Գեներալի պատմությունն առավել ամբողջական կերպով պատմել է 2016 թվականի օգոստոսին Hürriyet (Ազատություն) թերթը։ 2003 թվականին հետախույզ Էրսայը մասնակցել է վարչապետ Էրդողանի դեմ ռազմական դավադրության փորձին (ռազմական դավադրությունը կոչվում էր «Մուրճ» օպերացիա)։

Ազատազրկման ժամկետի փոխարեն ստացել է բրիգադի գեներալի կոչում և տեղափոխվել «Քրդական ճակատ», գլխավորել է 2-րդ Կոմանդո բրիգադը, որն ակտիվորեն մասնակցել է Քրդստանի բանվորական կուսակցության (PKK) մարտական կազմավորումների դեմ ռազմական գործողություններին, և համարվում էր «հակապարտիզանական պատերազմի» լավագույն մասնագետներից մեկը: Մասնակցել է Լիբիայում իրականացվող գործողություններին։ Նա մասնավորապես պատասխանատու էր Մուամար Քադաֆիի ռեժիմի տապալումից հետո երկրից Թուրքիայի քաղաքացիների տարհանման համար։ Մասնակցել է Նորվեգիայի Ստավանգերի ՆԱՏՕ-ի համատեղ պատերազմական կենտրոնում վերապատրաստման սեմինարների: 2019 թվականի օգոստոսին Haber մեդիա հոլդինգը հայտնել էր, որ Թուրքիայի բարձրագույն ռազմական խորհուրդը (Yüksek Askeri Sura, YAS) Էրսային շնորհել է գեներալ-մայորի կոչում։

Ադրբեջանական բանակի մյուս թուրք ղեկավարի՝ թուրքական բանակի գեներալ-լեյտենանտ Շերեֆ Օնգայի մասին հանրային տեղեկատվությունը շատ սակավ է։ 1982 թվականին ավարտել է Անկարայի ռազմական ակադեմիան և ծառայել ցամաքային զորքերի տարբեր ստորաբաժանումներում։

2014 թվականին նշանակվել է 9-րդ բանակային կորպուսի հրամանատար։ Որոշ ժամանակ եղել է Թուզլայի հետևակային դպրոցի ղեկավարը։

Ադրբեջանում թուրք գեներալների աշխատանքն ապահովում են մոտ 200 ռազմական խորհրդականներ։ Նրանք առաջնագծում չեն եղել, այլ զբաղվել են կազմակերպչական ու կադրային աշխատանքով։ Թուրք մասնագետների կարիքների համար արբանյակային կապի երկու հատուկ կայան է տեղակայվել Բաքվում և Գաբալայի ռազմական օդանավակայանի տարածքում։ Ադրբեջանցի զինվորականներին արգելված է եղել օգտվել այդ կայաններից։ Ադրբեջանցի զինվորականներին նաև հանձնարարվել է հետևել խորհրդականների բոլոր հրահանգներին և ցանկություններին, չվիճել կամ հակադրվել դրանց։ Սա հաճախ դժգոհություն է առաջացրել:

Մեկ այլ թուրք զինվորական, Թուրքիայի ռազմաօդային ուժերի գեներալ-մայոր, թուրքական օդուժի մատակարարման և սպասարկման 1-ին կենտրոնի ղեկավար Հեքսել Քահյան ևս մասնակցել է Արցախում գործողության ղեկավարմանը։ Ժամանակին Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը Բաքվում հանդիպել է Թուրքիայի արտգործնախարարության և պաշտպանության նախարարության ղեկավարներ Հուլուսի Աքարին և Մևլութ Չավուշօղլուին։ Հանդիպման մանրամասները հայտնի չեն։ Հայտնի է, որ բանակցություններին մասնակցել է նաև Հեքսել Քահյան։

Հատկանշական է, որ սա Քահյայի և Ալիևի արդեն երկրորդ հանդիպումն է եղել։ Առաջինը տեղի է ունեցել 2020 թվականի օգոստոսին։

Հանդիպման բոլոր մասնակիցների անունները տրվել են ճիշտ նույն կերպ, բացի Քահյայից։ Քահյան առնվազն 2020 հուլիսից գտնվել է Ադրբեջանի տարածքում։ Մինչ Ադրբեջան գալը Հեքսել Քահյան կազմակերպել էր Լիբիայում Անվտանգության և գործողությունների գլոբալ կենտրոնի (GCSO) աշխատանքը։ Կենտրոնի դերը սահմանափակվում էր թուրքական Bayraktar TB2 անօդաչու թռչող սարքերի կառավարմամբ՝ ի աջակցություն Ազգային համաձայնության կառավարության (GNA) զորքերի, որոնք հակադրվում էին ֆելդմարշալ Խալիֆա Հաֆթարին։ Լիբիայում Bayraktar TB2-ի օգտագործման էֆեկտը շրջադարձային էր: GNA-ի ուժերը կասեցրին Հաֆթարի առաջխաղացումը, չնայած նա արդեն պատրաստ էր գրոհել Տրիպոլին: Ռազմաճակատի որոշ հատվածներում նրանց հաջողվեց նույնիսկ հակահարձակում կազմակերպել և հետ գրավել ծովափնյա Սուրման, Սաբրատահ և Ալ-Այալաթ քաղաքները։ Քահյայի ներգրավվածությունը բացահայտվել է, երբ Հաֆթարի բանակը գերի է վերցրել մի քանի թուրք խորհրդականների և ստացել նրանց նամակագրությունը, ինչպես նաև GCSO-ում աշխատող բոլոր թուրք մասնագետների անձնագրերի պատճենները: Անկարայի և Հաֆթարի բանակցությունների արդյունքում բանտարկյալներն ազատ են արձակվել, սակայն անձնագրերի սքաները, այդ թվում՝ Հեքսել Քահյայի անձնագիրը, հրապարակել է Al Marsad-ը։ Քահյայի հայտնվելն Ադրբեջանում, որտեղ, ինչպես Լիբիայում, անօդաչու թռչող սարքերը զանգվածաբար կիրառվել են, իհարկե պատահական չէ:

Իհարկե, Հեքսել Քահյան վերահսկել է բոլոր «Բայրաքթար» TB2-ի թռիչքները Լեռնային Ղարաբաղի մարտական գոտում: Bayraktar TB2-ի օգնությամբ ձեռք բերված բոլոր օպերատիվ հետախուզական տեղեկությունները զեկուցվել են նրան, իսկ նա, իր հերթին, այդ տեղեկությունը հայտնել է Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Էրդողանին: Այն, որ հենց Քահյան է համակարգում Բայրաքթարի TB2-ի օգտագործումը Արցախում՝ վկայակոչելով սեփական աղբյուրները, վերջերս հայտնել է կիպրոսական վերլուծական աշխարհաքաղաքական «Կիպրոս» կենտրոնը, որը մասնագիտացած է ռազմաքաղաքական ուսումնասիրությունների ոլորտում։ Ժամանակի ընթացքում ավելի ու ավելի պարզ է դառնում Թուրքիայի դերը Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև 44-օրյա պատերազմում։ Մի շարք գործոններ ցույց են տալիս, որ Անկարան շատ առումներով եղել է Բաքվի գործուն ձեռքը ոչ միայն ադրբեջանական զինված ուժերի պատրաստման հարցում, այլև ակտիվ մասնակցել է անմիջականորեն գործողությունների պլանավորմանը, ինչպես նաև իրական մարտական գործողություններին:

Նկատի ունենալով այն փաստը, որ Հարավային Կովկասը դեռևս մեծ մասամբ մնում է Ռուսաստանի պատասխանատվության տարածաշրջանը, Մոսկվայի արտաքին քաղաքական շահերի անմիջական գոտում այնպիսի խաղացողի առկայությունը, ինչպիսին Թուրքիան է, չէր կարող չառաջացնել մի շարք նոր տարաձայնություններ թուրք-ռուսական հարաբերություններում, չհաշված նրանք, որոնք արդեն վաղուց գոյություն ունեն: Թուրքական էլիտար հատուկ նշանակության ջոկատների «Կոմանդո բրիգադը» Ադրբեջանի կողմից մասնակցել է Լեռնային Ղարաբաղում պատերազմին։ Դրա վկայությունը հայտնվել է WarGonzo Telegram ալիքում։ Վերջինիս վկայությամբ պատերազմի վերջին օրը, երբ ադրբեջանական բանակը սկսեց նահանջել Մարտունու ճակատում և ամբողջ ուժերը նետեց Շուշի քաղաքը գրոհելու, ղարաբաղցիները սպանված հակառակորդներից մեկի մոտ համարակալված մարտական դանակ են հայտնաբերել։

Այս դանակը պատվիրվել է թուրքական էլիտար հատուկ նշանակության ստորաբաժանման համար։ Այս գտածոն, ինչպես նշում է WarGonzo-ն, անուղղակիորեն վկայում է այն մասին, որ Մարտունու մոտ նահանջողների մեջ կային թուրք զինվորներ։ Կոմանդո բրիգադներ են տեղակայված Կայսերիում և Բոլուում։ Դրանք բաղկացած են շտաբի հրամանատարությունից, մարտական ստորաբաժանումներից՝ չորս գումարտակից՝ բաղկացած երեք վաշտից և սպառազինության վաշտից։ Բրիգադի անձնակազմի ընդհանուր թիվը կազմում է ավելի քան 3000 մարդ։ Կոմանդոների պատրաստման դպրոցները գտնվում են Կայսերիում և Բոլուում։ 2020 թվականի հոկտեմբերի 16-ին ռուսական հեղինակավոր «Կոմերսանտ» թերթը՝ վկայակոչելով իր ռազմադիվանագիտական աղբյուրները, հայտարարեց, որ Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ հակամարտության սրումը միտումնավոր ծրագրված և հրահրված է եղել Թուրքիայի կողմից, արձանագրելով, որ «վերջին ամիսների ընթացքում Անկարան ակտիվորեն հրահրել է Բաքվին ռազմական գործողություններ սկսելու՝ համապարփակ քաղաքական, դիվանագիտական, հետախուզական և ռազմատեխնիկական աջակցության խոստումների ներքո»: Ըստ «Կոմերսանտի» աղբյուրների՝ հուլիս-օգոստոս ամիսներին թուրք-ադրբեջանական զորավարժություններից հետո թուրքական զինուժի զգալի խումբ մնացել է Ադրբեջանի տարածքում և կոչված է եղել համակարգող և ուղղորդող դեր խաղալու Լեռնային Ղարաբաղում հարձակողական գործողության պլանավորման և իրականացման գործում։

Խոսքը 600 զինվորականի մասին է, այդ թվում՝ 200 հոգանոց գումարտակային մարտավարական խումբ, Նախիջևանում՝ 50 հրահանգիչ, Բաքվում՝ 90 ռազմական խորհրդական (բրիգադ-կորպուս-գլխավոր շտաբի շղթայում մարտական գործողությունների ժամանակ կապ են ապահովել), 120 թռիչքատեխնիկական անձնակազմ՝ Գաբալայի ավիաբազայում, 20 անօդաչու թռչող սարք՝ Դալյարի օդանավակայանում, 50 հրահանգիչ՝ Եվլախի օդանավակայանում, 50 հրահանգիչ՝ 4-րդ բանակային կորպուսում (Պիրեքեսկուլ- Բեյլագան) և 20 մարդ՝ ռազմածովային բազայում և Բաքվի Հեյդար Ալիևի անվան ռազմական դպրոցում: Ըստ թերթի աղբյուրների՝ այս խմբում ներառված են եղել 18 հետևակի մարտական մեքենաներ, մեկ բազմակի հրթիռային համակարգ, տասը միավոր մեքենա և մինչև 34 միավոր ավիացիոն տեխնիկա (այդ թվում՝ 6 ինքնաթիռ, 8 ուղղաթիռ, մինչև 20 անօդաչու թռչող սարք), որոնք ապահովել են ռազմական հետախուզություն։ թե՛ Ղարաբաղի տարածաշրջանում, թե՛ Հայաստանի տարածքում։ Վկայակոչելով աղբյուրների տրամադրած տվյալները՝ հրատարակությունը հայտնում է, որ սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներին կտրուկ աճել է Թուրքիայի ռազմատրանսպորտային ավիացիոն թռիչքների թիվը դեպի Ադրբեջան (հիմնականում տարանցիկ Վրաստանի տարածքով): Այս ինքնաթիռները մատակարարել են անձնակազմ, զինամթերք և դեղորայք։

Թերթը նշում է, որ սեպտեմբերի 28-30-ը ռազմական գործողությունների ամենաթեժ պահին, բացի նախկինում ժամանած ռազմական խորհրդականներից, Ադրբեջան են ժամանել ցամաքային զորքերի հրամանատար Ումիթ Դյունդարը և Թուրքիայի պաշտպանության նախարար Հուլուսի Աքարը։ «Տեղում նրանք ընդհանուր հսկողություն են իրականացրել ղարաբաղյան ճակատում գործողության ընթացքի վրա», – հայտնել են «Կոմերսանտ» -ի աղբյուրները։ Թուրքիայի ներկայացուցիչները վարձկաններ են հավաքագրել Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղում ռազմական գործողություններին մասնակցելու համար՝ Անկարային հավատարիմ իսլամիստական խմբավորումներից, որոնք կռվում են Սիրիայում և Լիբիայում, վերահսկում են վարձկանների մատակարարման նյութատեխնիկական շղթաները: Իր հերթին՝ Թուրքիայի ազգային հետախուզական կազմակերպությունը՝ պաշտպանության նախարարության ուժերի և միջոցների աջակցությամբ, իրեն վերապահված ոլորտում անում է հնարավոր ամեն ինչ:

Հիշենք, որ 2020 թվականի հոկտեմբերի 15-ին Ալիևը թուրքական A Haber հեռուստաալիքին տված հարցազրույցում փորձեց հերքել Փաշինյանի հայտարարությունը, որ ադրբեջանական կողմում կռվում են զինվորներ Թուրքիայից, Պակիստանից, Սիրիայից և Լիբիայից։ Սակայն դա ավելի շուտ պատասխան էր ԱՄՆ պետքարտուղար Մայք Պոմպեոյին, ով նախօրեին հայտարարել էր, որ Թուրքիայի միջամտությունը ղարաբաղյան հակամարտությանը միայն «կրակի վրա յուղ է լցնում»։

Սարգիս Սարգսյան

«Դրօշակ» թիվ 10 2024 թ.