Թուրքիայի և Իսրայելի հարաբերությունները բարդ պատմություն ունեն՝ ներառյալ համագործակցության ժամանակաշրջաններ (հատկապես 1990-ականներին ռազմական և տնտեսական ոլորտներում) և կտրուկ անկումներ, հատկապես Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի օրոք՝ 2000-ականների սկզբից: Թուրքիան, որպես առաջին մուսուլմանական մեծամասնություն ունեցող երկիր, ճանաչել է Իսրայելը 1949 թվականին և ժամանակին ամուր կապեր է պահպանել, ներառյալ 1996 թվականի ազատ առևտրի համաձայնագիրը, որը երկկողմ առևտուրը հասցրել է տարեկան ավելի քան 7 միլիարդ դոլարի: Սակայն հարաբերությունները կտրուկ վատթարացել են 2010 թվականի Գազայի միջադեպից, Իսրայել-Պաղեստին խաղաղ գործընթացի ձախողումից և Էրդողանի՝ պաղեստինցիների և ՀԱՄԱՍ-ի հանդեպ բացահայտ աջակցությունից հետո:

2025 թվականին հարաբերությունները հասել են տասնամյակների ընթացքում ամենացածր կետին՝ մրցակցությունից վերածվելով բացահայտ թշնամանքի: Այս սրացումը հիմնականում պայմանավորված է Իսրայելի կողմից Գազայում ընթացող պատերազմով, փոխադարձ մեղադրանքներով տարածաշրջանում անկայունություն հարուցելու համար (օրինակ՝ Սիրիայում) և երկու կողմերի սադրիչ գործողություններով: Դիվանագիտական, տնտեսական և ռազմական կապերն արդեն իսկ խզված են, և Թուրքիան Իսրայելին դիտարկում է որպես անմիջական անվտանգային սպառնալիք:

Երկու երկրների միջև գոյություն ունեցող լարվածության հիմնական վերջին զարգացումները ներառում են հետևյալ ոլորտները.

• Դիվանագիտական կապերի խզում (2024 թ. նոյեմբեր). Էրդողանը հայտարարեց դիվանագիտական հարաբերությունների լիակատար խզման մասին՝ պատճառաբանելով Իսրայելի կողմից Գազայի պատերազմը դադարեցնելու մերժումը: Դեսպանատները մնում են փակ, և բարձր մակարդակի շփումները դադարեցված են:

• Առևտրի և տնտեսական արգելքներ (2025 թ. մայիս–օգոստոս)․ Թուրքիան 2024 թվականի մայիսին սահմանեց առևտրի մասնակի էմբարգո, որն արդեն 2025 թվականի օգոստոսի վերջին ընդլայնվեց մինչև ամբողջական դադարեցում: Սա ներառում է Թուրքիայից Իսրայել արտահանումների և Իսրայելից ներմուծումների արգելքը: Երկկողմ առևտրի ծավալը, որը ժամանակին գերազանցում էր 7 միլիարդ դոլարը, հասել է գրեթե զրոյի: Հետևանքը Իսրայելում մատակարարման խափանումներն են և գների բարձրացումը:

• Օդային և ծովային սահմանափակումներ (2025 թ. օգոստոս). Օգոստոսի 29-ին Թուրքիան փակեց իր օդային տարածքը Իսրայելի բոլոր ինքնաթիռների համար, ներառյալ կառավարական և առևտրային թռիչքները, ինչը ստիպում է Իսրայելին երկարացնել Եվրոպա և Կենտրոնական Ասիա տանող երթուղիները մինչև երկու ժամով: Իսրայելի նավերին արգելվում է մուտք գործել Թուրքիայի նավահանգիստներ, ինչը հետագայում մեկուսացնում է Իսրայելը լոգիստիկ առումով: Այս միջոցները մասամբ պատասխան էին Իսրայելի վարչապետ Բենյամին Նեթանյահուի կողմից 1915 թվականի Հայոց ցեղասպանության ճանաչմանը, ինչը Անկարայում դիտվեց որպես Թուրքիայի ազգային ինքնության դեմ սադրիչ հարձակում։

• ՀԱՄԱՍ-ի և անվտանգության շուրջ լարվածություն (2025 թ. սեպտեմբեր): Իսրայելը մեղադրում է Թուրքիային ՀԱՄԱՍ-ի առաջնորդներին ապաստան տրամադրելու, նրանց հավաքագրումներ, ֆինանսավորում և հարձակումներ պլանավորել թույլ տալու մեջ: Այս մեղադրանքները սրվեցին 2025 թվականի սեպտեմբերի 11-ին Կատարում ՀԱՄԱՍ-ի պաշտոնյաների վրա Իսրայելի օդային հարվածից հետո, որի հետևանքով սպանվեց վեց մարդ, և Թուրքիայում մտավախություն առաջացավ, որ իրենք կարող են լինել հաջորդ թիրախը: Իսրայելի պաշտոնյաները, ներառյալ նախարարները, հայտարարել են, որ Թուրքիայում գտնվող ՀԱՄԱՍ-ի գործիչները «անպաշտպան չեն»: Թուրքիան հերքում է մեղադրանքները, բայց զգուշացնում է «տարածաշրջանային աղետի» մասին, եթե Իսրայելը հարվածի իր տարածքին՝ հղում անելով ՆԱՏՕ-ի անդամակցությանը և նոր «Պողպատե գմբեթ» հակաօդային պաշտպանության համակարգին:

Այսպիսով, վերջին ժամանակների երկուստեք լարվածության ֆոնին Իսրայելի՝ Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ դիրքորոշման էվոլյուցիան դարձել է կիզակետ Թուրքիայի հետ նրա արդեն իսկ լարված հարաբերություններում: Տասնամյակներ շարունակ Երուսաղեմը խուսափել է ճանաչել Օսմանյան կայսրության կողմից Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ հայերի համակարգված ոչնչացումը՝ առաջնահերթություն տալով Անկարայի հետ ռազմավարական գործընկերությանը: Սակայն Իսրայելի վարչապետ Բենյամին Նեթանյահուն 2025 թվականի օգոստոսի 26-ին առաջին անգամ անձամբ ճանաչել է Օսմանյան կայսրության կողմից իրականացված Հայոց ցեղասպանությունը (նաև ասորիների և հույների դեմ), ինչը պատմական քայլ էր Իսրայելի քաղաքականության համար: Այս հայտարարությունն արվել է ամերիկյան պոդքաստի ժամանակ՝ Պատրիկ Բեթ Դավիդի հետ, ով հարցրել էր, թե ինչու Իսրայելը չի ճանաչել այդ ցեղասպանությունը: Նեթանյահուն պատասխանել է. «Ես հենց հիմա արեցի:

Ահա» (I just did. Here you go): Նա նաև սխալմամբ նշել է, որ Իսրայելի խորհրդարանը (Քնեսեթը) արդեն ընդունել է համապատասխան բանաձև, թեև պաշտոնական ճանաչում չի եղել։

Իսրայելի՝ այդ իրադարձությունները ճանաչելու դժկամությունը բխում էր իրական քաղաքականությունից: 1950-ականներից սկսած՝ Թուրքիան Իսրայելի միակ մուսուլմանական մեծամասնություն ունեցող դաշնակիցն էր՝ ապահովելով կարևոր շուկա զենքի արտահանման և հետախուզական տեղեկատվության փոխանակման համար՝ արաբական թշնամանքի պայմաններում: 1982 թվականին Իսրայելը ճնշում գործադրեց Թել Ավիվում կայանալիք Հոլոքոստի և ցեղասպանության միջազգային կոնֆերանսի կազմակերպիչների վրա՝ բացառելու հայկական նիստերը՝ վախենալով Թուրքիայի պատասխան գործողություններից, որոնք կարող էին վտանգել Իրանից և Սիրիայից փախչող հրեա փախստականներին: Այն ժամանակվա արտգործնախարար Շիմոն Պերեսը տխրահռչակ կերպով 2001 թվականին մերժեց «Հայկական մեղադրանքները»՝ համարելով դրանք Հոլոքոստի հետ զուգահեռներ անցկացնելու փորձ։

Այս ժխտումը պարզապես պասիվ չէր. Իսրայելի դիվանագետները ակտիվորեն ճնշում էին միջազգային ճանաչումը՝ Անկարայի հետ բարենպաստ հարաբերություններ հաստատելու համար: Ինչպես նշում է պատմաբան Էլդադ Բեն Ահարոնը, «Իսրայելը հայտնվեց Հայոց ցեղասպանության ժխտումը սատարելու ուշագրավ դիրքում»՝ Սառը պատերազմի վերջին շրջանում հարաբերությունները կարգավորելու համար։ Սակայն Իսրայելում հանրային կարծիքը հակված էր ճանաչմանը. 2007 թվականի հարցումը ցույց տվեց, որ իսրայելցիների 72%-ը կողմ է ճանաչմանը, նույնիսկ, եթե դա վտանգի Թուրքիայի հետ հարաբերությունները:

Հայաստան-Իսրայել հարաբերությունները միշտ եղել են այս խնդրի ստվերում: Դիվանագիտական կապեր հաստատվեցին 1992 թվականին, սակայն Երևանում դեսպանատուն չբացվեց Ադրբեջանի լոբբինգի պատճառով։ Քնեսեթում օրինագծեր պարբերաբար առաջ էին քաշվում. 2011 թվականին աջակողմյան ծայրահեղական օրենսդիրը առաջարկեց ապրիլի 24-ը սահմանել Հայոց ցեղասպանության հիշատակի օր, սակայն այն չընդունվեց։ 2018 թվականին քվեարկությունը չեղարկվեց կոալիցիայի ընդդիմության պատճառով։ Ճնշումը մեծացավ ԱՄՆ նախագահ Ջո Բայդենի 2021 թվականի ճանաչումից հետո, ընդդիմության առաջնորդ Յաիր Լապիդը խոստացավ «շարունակել պայքարը Իսրայելի ճանաչման համար… մեր բարոյական պարտականությունն է՝ որպես հրեական պետություն»։ Իսրայելի պաշտոնական պատասխանն այն ժամանակ մեղմ էր՝ ճանաչել «սարսափելի տառապանք», բայց առանց «ցեղասպանություն» բառի:

2024 թվականին Իսրայել-Թուրքիա հարաբերությունները, որոնք ժամանակին եղել են մեկուսացման դեմ պայքարի հենասյուն, փլուզվել էին: Նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը մեղադրեց Իսրայելին «ցեղասպան վարքագծի» մեջ՝ համեմատելով նացիստական Գերմանիայի հետ, ինչը առաջ բերեց Իսրայելի պատասխանը՝ Հայոց ցեղասպանության հիշատակությունը: Արտգործնախարար Իսրայել Կացը 2024 թվականի հունվարին գրառում կատարեց X-ում. «Թուրքիայի նախագահ Էրդողանը, որի երկիրը Հայոց ցեղասպանության պատմություն ունի, այժմ պարծենում է Իսրայելին թիրախավորելու անհիմն պնդումներով»։ Իսկ արդեն Նեթանյահուի վերջին խոստովանությունից հետո Թուրքիայի արտգործնախարարությունը դատապարտեց այն որպես «քաղաքականորեն մոտիվացված» հնարք՝ Գազայի «հանցագործություններից» ուշադրությունը շեղելու համար, կանչելով Իսրայելի դեսպանին և փակելով օդային տարածքը Իսրայելի թռիչքների համար։

Նեթանյահուի հայտարարությունը առաջ բերեց Հայաստանի զգույշ գովասանքը, բայց նաև կոչեր՝ դադարեցնելու զենքի վաճառքը Բաքվին, որը 2020 թվականի Արցախյան երկրորդ պատերազմում օգտագործել էր Իսրայելի անօդաչու սարքերը:

Նեթանյահուի ճանաչումը բարոյական և վաղուց սպասված շրջադարձ է Իսրայելի համար, բայց պատմությունն ընդդեմ Թուրքիայի զենք դարձնելով՝ այն սպառնում է հավերժացնել «ցեղասպանության դիվանագիտությունը»՝ վայրագությունները օգտագործելով լծակի, այլ ոչ թե արդարության համար: Սա ընդգծում է մի դաժան և հեգնալից իրողություն. Հոլոքոստի հիշողությունից ծնված պետությունն այժմ որպես դիվանագիտական զենք օգտագործում է մեկ այլ ցեղասպանության փաստը։ Իրական հաշտեցումը պահանջում է ավելին, քան հայտարարությունները՝ այն պահանջում է առերեսվել ժխտման հետ, որտեղ էլ որ այն գոյություն ունենա՝ Ստամբուլից մինչև Երուսաղեմ:

Նարե Գևորգյան

«Դրօշակ» թիվ 9, 2025թ