Արցախցիների բռնի տեղահանությունը 2023 թվականի սեպտեմբերին դարձավ Հարավային Կովկասի վերջին տասնամյակների ամենածանր հումանիտար աղետներից և մի պետության կողմից մյուսի նկատմամբ ցեղասպան քաղաքականության դրսևորումներից մեկը։ Մի քանի օրվա ընթացքում ավելի քան 100.000 արցախահայեր, ենթարկվելով ցեղասպանության և բռնի տեղահանության, լքեցին իրենց պատմական բնակավայրերը՝ ապաստան գտնելով հիմնականում Հայաստանի Հանրապետությունում։ Այս գործընթացը ոչ միայն մարդկային ողբերգություն էր, այլև միջազգային իրավունքի, տարածաշրջանային քաղաքականության և անվտանգային հավասարակշռության պահպանման լուրջ խնդիրների առջև կանգնեցրեց տարածաշրջանային և արտատարածաշրջանային ուժերին։

Ադրբեջանի կազմակերպված էթնիկ զտումը, որը հիմնված էր երկարատև շրջափակման և ռազմական ագրեսիայի վրա, և հանգեցրել էր ողջ հայ բնակչության բռնի տեղահանմանը պատմական հայրենիքից, միջազգային կազմակերպությունների կողմից ճանաչվել է որպես մարդու իրավունքների կոպիտ խախտում։ Օրինակ, Freedom House-ի 2024 թվականի զեկույցը հաստատում է, որ Ադրբեջանը կանխամտածված արշավ է իրականացրել Արցախը հայերից դատարկելու համար՝ ներառյալ շրջափակումը, որը հանգեցրել է սովի և հումանիտար ճգնաժամի։ Այս աղետը ոչ միայն խախտել է միջազգային իրավունքը, այլև ցույց է տվել Ադրբեջանի իշխանության ռասիստական և ցեղասպան բնույթը, որը շարունակում է անպատիժ մնալ՝ հիմնված նավթային շահերի և աշխարհաքաղաքական խաղերի վրա:

Հիմնական հարցերից մեկը, որ օրակարգում է մնում մինչ օրս, վերաբերում է արցախահայության վերադարձի հնարավորությանը։ Արդյո՞ք նրանք կկարողանան վերադառնալ իրենց տները, ինչ պայմաններում և ինչ երաշխիքներով։ Ինչպիսի՞ն է Ադրբեջանի պաշտոնական դիրքորոշումը այս հարցում, և ինչպե՞ս են արձագանքում միջազգային կազմակերպությունները։ Այս հարցադրումները պահանջում են համակարգված և խորքային վերլուծություն, քանի որ դրանք առնչվում են ինչպես հումանիտար իրավունքին, այնպես էլ տարածաշրջանային կայունության հեռանկարին։ 2025 թվականի դրությամբ, չնայած խաղաղության մասին խոսակցություններին, Ադրբեջանը շարունակում է խոչընդոտել վերադարձը՝ ոչնչացնելով հայկական մշակութային ժառանգությունը և կալանավորելով հայկական առաջնորդներին։ Օրինակ, Ադրբեջանը դատավարություններ է իրականացնում Արցախի ռազմաքաղաքական էլիտայի, ներառյալ Ռուբեն Վարդանյանի դեմ, ինչը Human Rights Watch-ը որակել է որպես քաղաքական հետապնդում: Այս ամենը ցույց է տալիս Բաքվի իշխանության հակահայկական քաղաքականությունը, որը ոչ միայն խախտում է միջազգային իրավունքը, այլև խոչընդոտում է տարածաշրջանային խաղաղությանը։

Միջազգային իրավունքի շրջանակում «վերադարձի իրավունքը» հանդիսանում է հիմնարար սկզբունք։ Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի 13-րդ հոդվածը հստակ ամրագրում է յուրաքանչյուրի իրավունքը՝ վերադառնալու իր երկիր։ Բացի այդ, ՄԱԿ-ի Փախստականների կարգավիճակի մասին 1951 թ. կոնվենցիան և մի շարք միջազգային իրավական փաստաթղթեր պահանջում են, որ պետություններն ապահովեն տեղահանվածների անվտանգ և կամավոր վերադարձը։ Արցախի դեպքում այս իրավունքը հատկապես կարևոր է, քանի որ տեղահանումը տեղի է ունեցել որպես էթնիկ զտման հետևանք։ Միջազգային քրեական դատարանը և ՄԱԿ-ի հանձնաժողովները բազմիցս դատապարտել են նման գործողությունները, ինչպես օրինակ՝ արվել է 2023 թվականի ՄԱԿ-ի առաքելության զեկույցով, որով արձանագրվել է, որ գրեթե ամբողջ հայկական բնակչությունը ստիպված է եղել մազապուրծ փախչել Ադրբեջանի սպառնալիքների ներքո:

Արցախի դեպքում հարցը բարդանում է երկու սկզբունքների հակադրման պարագայում։ Մի կողմից, Ադրբեջանը հայտարարում է տարածքային ամբողջականության սկզբունքի գերակայությունը՝ շեշտելով, որ Արցախն իր անբաժան տարածքն է։ Մյուս կողմից, արցախահայերն իրենց պայքարը հիմնավորել են ինքնորոշման իրավունքով, որը ևս ամրագրված է միջազգային իրավունքի հիմնարար սկզբունքների շարքում։ Այս երկու սկզբունքների բախումը հանգեցրել է միջազգային հարթակներում երկակի մոտեցումների. միջազգային կազմակերպություններն արձանագրում են տեղահանման փաստը և իրավունքի խախտումը, սակայն խուսափում են Ադրբեջանի նկատմամբ պարտադրանքից՝ ելնելով տարածաշրջանային լայն քաղաքական հաշվարկներից։ Ադրբեջանի դիրքորոշումն այստեղ հատկապես քննադատելի է, քանի որ այն հիմնված է ոչ թե իրավունքի, այլ ուժի վրա՝ անտեսելով հայկական ինքնորոշման պատմական և իրավական հիմքերը։ Օրինակ, 2024 թվականի զեկույցներում Human Rights Watch-ը նշում է, որ Ադրբեջանը շարունակում է խախտել հայերի իրավունքները՝ ներառյալ կտտանքներն ու անօրինական կալանքները: Այս ամենը ապացուցում է Բաքվի հակաժողովրդավարական ռեժիմի բնույթը, որը տարածքային ամբողջականությունն օգտագործում է որպես ծածկոց ցեղասպան քաղաքականության համար։

Ինչ վերաբերվում է Ադրբեջանի ղեկավարությանը, ապա նա 2020 թվականից ի վեր մշտապես շեշտում է, որ Արցախը և հարակից բոլոր շրջանները վերադարձվել են Բաքվի լիակատար վերահսկողության ներքո, իսկ իրականում, անժխտելի փաստ է, որ Արցախի Հանրապետությունը և Հայաստանի Հանրապետության սուվերեն տարածքի որոշ հատվածներ բռնազավթվել են թուրք-ադրբեջանական տանդեմի կողմից։

Արդեն 2023 թվականի սեպտեմբերյան գործողություններից հետո ադրբեջանական իշխանությունները հայտարարեցին, որ Արցախում իբրև թե «վերականգնվել է սահմանադրական կարգը»։ Այս դիրքորոշման հիմքում ընկած է այն համոզմունքը, որ Ադրբեջանի սահմանադրական և իրավական դաշտում այլևս որևէ բացառություն կամ ինքնավար կարգավիճակ չի կարող լինել։ Սակայն այս հայտարարությունները մեծ կեղծիք են, քանի որ Ադրբեջանը շարունակում է պնդել, որ հայերի տեղահանումը «կամավոր» է եղել, չնայած միջազգային ապացույցներին, որոնք հակառակն են փաստում։ Օրինակ, 2025 թվականի հուլիսին Ադրբեջանը կրկին կրկնել է այս պնդումը՝ անտեսելով 100.000-ից ավելի տեղահանվածների վկայությունները:

Ադրբեջանական պաշտոնական հայտարարություններում շեշտադրվում է «Մեծ վերադարձ» ծրագիրը, սակայն այն վերաբերում է հիմնականում Ադրբեջանի կողմից բռնազավթված տարածքներում ադրբեջանցիների վերաբնակեցմանը։ Իսկ հայերի վերադարձը Բաքվի կողմից չի դիտարկվում առանձին քաղաքական օրակարգում։ Թեև հայտարարություններում նշվում է, որ յուրաքանչյուր քաղաքացի կարող է ապրել Ադրբեջանի սահմաններում հավասար իրավունքներով, գործնականում որևէ քայլ չի ձեռնարկվել հայ բնակչության վերադարձի ուղղությամբ։ Միևնույն ժամանակ պետական քարոզչական խոսույթում հաճախ շեշտադրվում է, որ Արցախի տարածքը պետք է ինտեգրվի ադրբեջանական հասարակական և մշակութային միջավայրին։ Սա փաստում է, որ Բաքուն հայկական ինքնության պահպանմամբ վերադարձի որևէ տարբերակ չի նախատեսում։ Ավելին, Ադրբեջանն ակտիվորեն ոչնչացնում է հայկական մշակութային ժառանգությունը՝ օրինակ, 2024 թվականի ապրիլին արբանյակային լուսանկարները ցույց են տվել Քարինտակ գյուղի և Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու ամբողջական ոչնչացումը։ Այս գործողությունները ոչ միայն խախտում են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կոնվենցիաները, այլև ցույց են տալիս Ադրբեջանի ցեղասպան մտադրությունները՝ ջնջել հայկական հետքը Արցախից: Ադրբեջանի նախագահ Ի. Ալիևի հայտարարությունները, ինչպես «Մեծ վերադարձ» ծրագրի մասին, որտեղ նա խոսում է ադրբեջանցիների վերաբնակեցման մասին, բայց անտեսում հայերին, հաստատում են այս ռասիստական քաղաքականությունը։

Ասվածի համատեքստում հետաքրքիր է միջազգային կառույցների արձագանքը, որը բազմաշերտ է և հիմնականում մարդասիրական բնույթի, սակայն, անօգուտ։ ՄԱԿ-ի փախստականների գերագույն հանձնակատարի գրասենյակն արձանագրել է զանգվածային տեղահանման փաստը և մեկնարկ է տվել հատուկ ծրագրի՝ աջակցելու տեղահանվածներին Հայաստանում։ Եվրոպական միությունը և մի շարք պետություններ՝ Ֆրանսիան, Գերմանիան, Նիդերլանդները, հայտարարել են ֆինանսական և հումանիտար աջակցության ծրագրերի մասին։ Միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպությունները, ինչպիսիք են Human Rights Watch-ը և Amnesty International-ը, իրենց զեկույցներում ընդգծել են, որ տեղի ունեցածը հանգեցրել է էթնիկ զտման և զանգվածային իրավունքների խախտման։ Օրինակ, Եվրոպական միությունը 2023 թվականից ի վեր տրամադրել է ավելի քան 17,5 միլիոն եվրո հումանիտար օգնություն տեղահանվածներին, իսկ Ֆրանսիան՝ 7 միլիոն եվրո 2023 թվականին՝ աջակցելով ՀԿ-ներին և ՄԱԿ-ի գործակալություններին։ ԱՄՆ-ը ևս դատապարտել է տեղահանումը, բայց Ադրբեջանի դեմ խիստ պատժամիջոցներ չի կիրառել։

Այնուամենայնիվ, քաղաքական մակարդակում արձագանքը զուսպ է։ Արևմտյան պետությունների մեծ մասը խուսափում է ուղղակի պարտադրանքից Ադրբեջանին և առաջնահերթ է համարում տարածաշրջանային խաղաղության ընդհանուր օրակարգը։ Այդ պատճառով արցախահայության վերադարձի հարցը չի դառնում միջազգային ճնշման առարկա, այլ թողնվում է կողմերի երկկողմ բանակցությունների և միջնորդավորված գործընթացների դաշտում։ Սակայն այս զուսպ մոտեցումը քննադատելի է, քանի որ այն թույլ է տալիս Ադրբեջանին շարունակելու իր ցեղասպան քաղաքականությունը։ Օրինակ, 2025 թվականի օգոստոսին ԱՄՆ-ի միջնորդությամբ ստորագրված համաձայնագիրը բացառում է հայերի վերադարձի իրավունքը, ինչը ցույց է տալիս, որ միջազգային հանրությունը, չնայած հումանիտար օգնությանը, չի կատարում իր պարտավորությունները՝ թույլ տալով Ադրբեջանին խուսափել պատասխանատվությունից։

Արցախահայության վերադարձը ներկայում պայմանավորված է մի շարք բարդ խոչընդոտներով։ Նախևառաջ բացակայում են անվտանգության երաշխիքները. Արցախի տարածքում տեղակայված են ադրբեջանական զինված ուժերը, և տեղահանված բնակչությունը գիտի, որ վերադառնալու դեպքում իր կյանքը և գույքը պաշտպանված չեն լինի։ Բացի այդ, Ադրբեջանի քաղաքական օրակարգում հայկական բնակչության վերադարձի ուղղությամբ քայլեր ձեռնարկելու մտադրություն չկա։

Խորն է նաև վստահության ճգնաժամը. տասնամյակների հակամարտությունը, սեպտեմբերյան իրադարձությունների ծանր հետևանքները և բռնաճնշումների վախն արցախահայությանը զրկում են վերադարձի հարցում վստահությունից։ Հետագա խոչընդոտ է տնտեսական և ենթակառուցվածքային իրավիճակը. բազմաթիվ բնակավայրեր վնասվել են, իսկ իրականացվող վերակառուցման ծրագրերը նախատեսված են հիմնականում ադրբեջանցի վերաբնակիչների համար։ Վերջապես, առկա է նաև մշակութային ու ինքնության հարց. Բաքուն որևէ երաշխիք չի տալիս լեզվի, կրոնի և մշակութային ինքնության պահպանման համար, ինչն Արցախի հայերի վերադարձը վերածում է ոչ թե իրավունքի իրացման, այլ միատարրացման քաղաքականության բաղադրիչի։ Ադրբեջանի կողմից եկեղեցիների և գերեզմանոցների ոչնչացումը, ինչպես 2023 թվականի զեկույցներում նշված է, հաստատում է այս մտադրությունները՝ ներառյալ հարյուրավոր մշակութային հուշարձանների ոչնչացումը։ Այս խոչընդոտները ստեղծված են Ադրբեջանի կողմից՝ որպեսզի կանխեն հայերի վերադարձը և ամրապնդեն իրենց բռնազավթումը։

Եթե արցախահայության վերադարձի իրավունքը չիրացվի, ապա տարածաշրջանում կարող է ձևավորվել նոր ստատուս քվո, որտեղ պատմական հայկական բնակչությունը լիովին բացակայում է։ Սա կնշանակի Հարավային Կովկասի բազմազանության կորստի խորացում և երկարաժամկետ լարվածության պահպանում։ Միևնույն ժամանակ, Ադրբեջանի կողմից իրականացվող վերաբնակեցման քաղաքականությունը, որը ենթադրում է ադրբեջանցիների տեղափոխում բռնազավթված հայկական բնակավայրեր, կարող է միջազգային իրավունքի տեսանկյունից գնահատվել որպես բնակչության փոխարինում մեկը մյուսով։ Նման գործընթացները պատմության ընթացքում հաճախ հանգեցրել են նոր հակամարտությունների և խորացրել անվստահությունը։ Օրինակ, 2025 թվականի այսպես կոչված «խաղաղության» համաձայնագրերը, որոնք անտեսում են վերադարձի իրավունքը, կարող են հանգեցնել նոր լարվածության, ինչպես նշվում է Newsweek-ի հոդվածում՝ առանց արդարության խաղաղությունը միայն ամրապնդում է ողբերգությունը։

Տարածաշրջանային տերությունների շահերը ևս մեծապես ազդում են խնդրի վրա։ Ռուսաստանը, Թուրքիան, Իրանը և Արևմուտքը փորձում են առաջ մղել իրենց ռազմավարական օրակարգերը, ինչի հետևանքով արցախահայության վերադարձի հարցը հաճախ վերածվում է քաղաքական առևտրի գործիքի։ Եթե միջազգային հանրությունը չձևավորի միասնական մոտեցում, ապա խնդիրը կմնա չլուծված՝ շարունակելով լարվածություն սերմանել։ Ամենաթողությունը Ադրբեջանին հնարավորություն կտա շարունակելու ագրեսիան, ինչը սպառնալիք է ոչ միայն Հայաստանի, այլև ամբողջ տարածաշրջանի կայունությանը։

Ըստ էության, արցախահայերի վերադարձի հարցը շարունակում է մնալ տարածաշրջանի ամենախնդրահարույց հարցերից մեկը։ Թեև միջազգային իրավունքը հստակ ամրագրում է տեղահանվածների վերադարձի իրավունքը, դրա իրագործումը կախված է ոչ միայն Ադրբեջանի քաղաքական կամքից, այլև միջազգային հանրության ճնշումից և ներգրավվածությունից։ Առանց անվտանգության երաշխիքների, միջազգային դիտորդական մեխանիզմների և մշակութային ինքնության պահպանման ուղիների վերադարձը գործնականում անհնար է։ Ադրբեջանի ներկայիս քաղաքական դիրքորոշումը ցույց է տալիս, որ Բաքուն չի դիտարկում հայկական բնակչության հատուկ իրավունքները և չի նախաձեռնում նրանց վերադարձի գործընթաց։ Ավելին, Ադրբեջանի գործողությունները, ինչպես մշակութային ժառանգության ոչնչացումը և Արցախի ռազմաքաղաքական էլիտայի կալանքը, պահանջում են միջազգային պատժամիջոցներ՝ որպեսզի կանխվի հետագա ագրեսիան։

Հետևաբար, խնդիրը մնում է ոչ միայն հումանիտար, այլև քաղաքական ու իրավական օրակարգի առանցքում։ Այն լուծելու համար անհրաժեշտ է համապարփակ մոտեցում՝ միջազգային միջնորդների ակտիվ մասնակցությամբ, իրավական պարտավորությունների հստակեցմամբ և անվտանգության նոր համակարգերի ձևավորմամբ։ Առանց այդ քայլերի արցախահայության վերադարձը կմնա տեսական իրավունք, բայց ոչ գործնական իրողություն։ Արցախի հայերը, ովքեր պահպանում են իրենց ինքնությունը և պայքարը, արժանի են արդարության, և միջազգային հանրությունը պետք է վերջ դնի Ադրբեջանի անպատժելիությանը՝ ապահովելով արցախահայության անվտանգ վերադարձը։

Լիանա Պետրոսյան

«Դրօշակ» թիվ 9, 2025թ