Գէորգ Ղուկասեան
Քաղաքական գիտութիւնների թեկնածու, ՀՅԴ Բիւրոյի Հայ Դատի կեդրոնական գրասենեակի յատուկ ծրագրերի պատասխանատու

Օգոստոսի 8_ին Ուաշինկթընում ստորագրուած եւ նախաստորագրուած փաստաթղթերի շարքում ամենաքիչ ուշադրութեանը թերեւս արժանացան հայամերիկեան եւ ատրպէյճանաամերիկեան յուշագրերը։ Սրանք, բացառութեամբ Հայաստանի հետ ստորագրուածներից մէկը, ուղղակի չէին վերաբերում ՀայաստանԱտրպէյճան յարաբերութիւններին, այլ առաւելապէս վերաբերում էին ԱՄՆ միջպետական յարաբերութիւնների զարգացմանն ու առաջնահերթութիւններին Հարաւային Կովկասի երկու երկրների հետ։ Այս յուշագրերի ուսումնասիրութիւնն ամէն դէպքում կարող է արժէքաւոր լինել՝ ՀայաստանԱՄՆ եւ Ատրպէյճան_ԱՄՆ յարաբերութիւնների քաղաքական առաջնահերթութիւնները վեր հանելու տեսանկիւնից։

Այսպիսով, ի թիւս այլնի, Օգոստոսի 8_ին Ուաշինկթընում ԱՄՆ կառավարութեան եւ Հայաստանի կառավարութեան միջեւ ստորագրուեցին «Արհեստական բանականութեան եւ կիսահաղորդիչների ոլորտում նորարարական գործընկերութեան մասին», «էներգետիկ անվտանգութեան ոլորտում գործընկերութեան մասին» եւ «Խաղաղութեան խաչմերուկ» նախագծի կարողութիւնների զարգացման ոլորտում գործընկերութեան մասին յուշագրերը։ Ատրպէյճանի կառավարութեան եւ ԱՄՆ կառավարութեան միջեւ ստորագրուեց «ռազմավարական գործընկերութեան կանոնադրութիւն պատրաստելու համար ռազմավարական աշխատանքային խումբ ստեղծելու մասին» յուշագիրը։

Այս յօդուածով նպատակ ունենք հասկանալու այս յուշագրերի էութիւնը, բնոյթը եւ դրանցով պայմանաւորուած՝ Հայաստանի ու Ատրպէյճանի հետ ԱՄՆ յարաբերութիւնների սպասուող արդիւնքները, ինչպէս նաեւ Հարաւային Կովկասի երկու երկրների յաւակնութիւնները։

Այսպիսով, «Արհեստական բանականութեան եւ կիսահաղորդիչների ոլորտում նորարարական գործընկերութեան մասին» յուշագրի նպատակը Հայաստանի եւ ԱՄՆի համագործակցութեան խորացումն է կիսահաղորդիչների մատակարարման անվտանգ շղթաների, արհեստական բանականութեան (ԱԲ) յաւելուածների առեւտրայնացման եւ Հայաստանի արտահանման վերահսկողութեան կարգավիճակի բարձրացման ուղղութեամբ։ Կողմերը կը կեդրոնանան Հայաստանի կիսահաղորդիչների էկոհամակարգի զարգացման հնարաւորութիւնների ուսումնասիրութեան, մասնաւոր ներդրումների եւ պետականմասնաւոր գործընկերութիւնների խրախուսման, տեղեկատուութեան փոխանակման եւ արտահանման վերահսկողութեան լաւագոյն գործելակերպերի ներդրման վրայ։ Յատուկ ուշադրութիւն կը դարձուի ԱԲ_ի եւ կիսահաղորդիչների ոլորտներում համատեղ գիտահետազօտական ծրագրերի խթանմանը, ԱԲ ռեսուրսների պատասխանատու օգտագործմանն ու շեղումների կանխմանը, ինչպէս նաեւ մարդկային կապիտալի պատրաստմանն ու բարձր տեխնոլոգիական ենթակառուցուածքների զարգացմանը։

Յուշագրի նպատակը Հայաստանի եւ ԱՄՆ_ի համագործակցութեան խորացումն է էներգետիկ անվտանգութեան ոլորտում՝ Հայաստանի էներգետիկ համակարգի դիմակայունութեան բարձրացման, կարգաւորումների եւ շուկայի ստանդարտների միջազգային լաւագոյն գործելակերպերին համապատասխանեցման եւ երկրի անցմանն աջակցելու համար դէպի ցածր ածխածնային, մրցունակ եւ միջազգային շուկաների հետ ինտեգրուած էներգետիկ տնտեսութիւն։ Կողմերը կ’ուղղեն ջանքերը Հայաստանի էներգետիկ ոլորտի առաջնահերթութիւնների լուծմանը՝ խրախուսելով մասնաւոր ներդրումներ, ընդլայնելով քաղաքացիական ատոմային էներգիայի հարցերով համագործակցութիւնը (ներառեալ՝ փոքր մոտուլային ռէակտորների տեխնոլոգիաները), ամրապնդելով էներգետիկ կարեւոր օբիեկտների պաշտպանութիւնն ու սոցիալական ենթակառուցուածքների էներգետիկ անկախութիւնը, խթանելով տարածաշրջանային համագործակցութիւնը եւ միջսահմանային առեւտուրը, ինչպէս նաեւ աջակցելով աշխատուժի հմտութիւնների զարգացմանը։ Յուշագիրը ներառում է նաեւ ներդրումների խթանում էներգակուտակիչ կայանների եւ վերականգնուող աղբիւրների զարգացման, էլեկտրահաղորդման եւ բաշխման ցանցերի արդիականացման, ինչպէս նաեւ էներգետիկ ենթակառուցուածքի կիբեռանվտանգութեան բարձրացման ուղղութեամբ։

ՀՀ_ԱՄՆ երրորդ յուշագրի նպատակը երկու երկրների համագործակցութեան խորացումն է «Խաղաղութեան խաչմերուկ» նախագծի շրջանակում՝ ուղղուած Հայաստանի ենթակառուցուածքների եւ սահմանային անվտանգութեան բարելաւմանը։ Կողմերը նախատեսում են խրախուսել մասնաւոր ներդրումները, զարգացնել մաքսային հսկողութեան արդիւնաւէտութիւնն ու սահմանային անվտանգութեան կարողութիւնները, պայքարել ապօրինի տեղափոխման եւ մաքսանենգութեան դէմ, ինչպէս նաեւ նպաստել ԱՄՆ ազգային անվտանգութեան դեպարտամենտի, Հայաստանի ԱԱԾ սահմանապահ զօրքերի եւ ՀՀ պետական եկամուտների կոմիտէի միջեւ լաւագոյն գործելակերպերի փոխանակմանը։ Յուշագիրը ներառում է կիբեռանվտանգութեան կարողութիւնների ընդլայնում, ներդրումների խթանում ենթակառուցուածքների եւ սահմանների արդիականացման, ինչպէս նաեւ վերապատրաստումների եւ տեխնիկական օժանդակութեան միջոցով Հայաստանի սահմանային անվտանգութեան ամրապնդման ուղղութեամբ։

Ատրպէյճանի հետ ստորագրուած՝ «ռազմավարական գործընկերութեան կանոնադրութիւն պատրաստելու համար ռազմավարական աշխատանքային խումբ ստեղծելու մասին» յուշագրի նպատակն է ստեղծել ռազմավարական աշխատանքային խումբ՝ վեց ամսուայ ընթացքում մասնակիցների միջեւ ռազմավարական յարաբերութիւնների ամրապնդմանն ուղղուած ռազմավարական գործընկերութեան հռչակագիր պատրաստելու համար։
Մասնակիցները մտադիր են ռազմավարական աշխատանքային խմբի շրջանակներում կեդրոնանալ երեք ոլորտների վրայ՝

_ Տարածաշրջանային կապ, ներառեալ էներգետիկան, առեւտուրը եւ տարանցումը.
_ Տնտեսական ներդրումներ, ներառեալ արհեստական բանականութիւնը եւ թուային ենթակառուցուածքները.
_ Անվտանգութեան ոլորտում համագործակցութիւն, ներառեալ պաշտպանական վաճառքը եւ ահաբեկչութեան դէմ պայքարը։
Այս յուշագրով սահմանուած համագործակցութեան հիմնական ոլորտներն են
_ Էներգետիկ ներդրումների ընդլայնում եւ տարածաշրջանային կապի ենթակառուցուածքների զարգացում.
_ Աւելի ամուր պաշտպանական եւ հակաահաբեկչական համագործակցութեան կառուցում.
_ Տարածաշրջանային տնտեսական եւ առեւտրային համագործակցութեան զարգացում.
_ Արհեստական բանականութեան եւ թուային ենթակառուցուածքների ներդրումների ոլորտում գործընկերութեան զարգացում։

Ե՛ւ Հայաստանի, ե՛ւ Ատրպէյճանի հետ ստորագրուած այս յուշագրերի գործունէութեան ժամկէտը 1 տարի է, այդ ժամկէտը առաւելագոյնս կարելի է երկարացնել երեք անգամ՝ մէկական տարով, եթէ կողմերից որեւէ մէկը չի առարկում դրա վերաբերեալ։

Այս յուշագրերի նոյնիսկ համեմատական թռուցիկ վերլուծութիւնը թոյլ է տալիս պատկերացնելու այն համատեքստը, որը Հարաւային Կովկասի երկու երկրները պատկերացնում են ԱՄՆ_ի հետ միջպետական յարաբերութիւնների ոլորտն ու առաջնահերթութիւնները։

Հայաստանի առաջնահերթութիւնները

ՀայաստանԱՄՆ յարաբերութիւնների վերջին զարգացումներն ու Հայաստանի հետապնդած քաղաքականութեան տրամաբանութիւնը հասկանալու համար անհրաժեշտ է վերլուծութիւն կատարել հաշուի առնելով ոչ միայն վերջին երեք յուշագրերը, այլեւ Հայաստանի եւ ԱՄՆի միջեւ 2025 թ․ Յունուարի 14_ին ստորագրուած ռազմավարական գործընկերութեան կանոնադրութիւնը։ Թէեւ այս գործընթացը ենթադրում էր ռազմավարական գործընկերութեան, բայց ոչ ռազմավարական դաշնակցութեան մեկնարկ, այն ՀՀ իշխանութիւնների կողմից Հայաստանի ներսում ներկայացուեց որպէս կատարուած փաստ եւ ՀՀ անվտանգային խնդիրների ամբողջական լուծմանն ուղղուած քայլ, չնայած փաստաթղթի թերեւս ամենաթոյլ հատուածը հենց անվտանգայինն էր։

Այս փաստաթղթերի արդիւնքում կարող ենք ասել, որ պաշտօնական Երեւանի առաջնահերթութիւնները Ուաշինկթընի հետ վերաբերում են տնտեսական, առեւտրային, տրանսպորտային եւ էներգետիկ համագործակցութեանը, որոնք ֆիքսուած էին Յունուարի 14_ի կանոնադրութեամբ եւ տեղ գտան նաեւ Օգոստոսի 8_ի յուշագրերում։ Յունուարի 14_ի կանոնադրութեամբ համագործակցութիւն էր նախատեսւում նաեւ պաշտպանութեան եւ անվտանգութեան, ժողովրդավարութեան, արդարադատութեան եւ ներառականութեան, մարդկային կապերի ու միջմշակութային շփումների խթանման համատեքստում, բայց դրանց վերաբերեալ յուշագրեր չստորագրուեցին։

Հետաքրքիր է, բայց Ատրպէյճանը, ԱՄՆի հետ չունենալով ռազմավարական գործընկերութեան կանոնադրութեանը հաւասարազօր փաստաթուղթ, այնուամենայնիւ, Օգոստոսի 8ի յուշագրով անվտանգութեան ու պաշտպանութեան ուղղութեամբ կարողացել է շատ աւելիին հասնել, քան Հայաստանը։

Իր հերթին Հայաստանի իշխանութիւնները ՀայաստանԱՄՆ յարաբերութիւններում քննարկուող հարցերի շրջանակից դուրս են թողել մեր պետութեան համար ռազմավարական կարեւորութեան այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են արցախահայութեան վերադարձի իրաւունքը, ռազմագերիների ազատ արձակումը, Արցախի մշակութային ժառանգութեան պաշտպանութիւնը, Ատրպէյճանի զինուժի կողմից գրաւուած՝ Հայաստանի տարածքների ապաբռնագրաւում, պատերազմական յանցագործութիւններում ներգրաւուած ատրպէյճանցի պաշտօնեաների նկատմամբ ԱՄՆ օրէնսդրութեամբ սահմանուած պատժամիջոցների կիրառումը՝ մասնաւորապէս «Մագնիցկու կլոպալ պատժամիջոցները» եւ այլն։

Պաշտօնական Երեւանի դիւանագիտական նահանջի պայմաններում, բոլոր այս աշխատանքները հետապնդւում են Հայ Դատի Ամերիկայի յանձնախմբի կողմից, եւ այս յօդուածն ամփոփելու պահին արդէն՝ Սեպտեմբերի 29ին, Երեւանի ժամով առաւօտեան ստացուեց Ֆրէնք Փալոնի հաղորդումը առ այն, որ վերջինս ԱՄՆ պէտքարտուղարութիւնից պատասխան է ստացել, ըստ որի Ուաշինկթընը «ճիշդ ուղղութեամբ քայլ է կատարել»՝ արցախահայութեան վերադարձի, հայկական մշակութային ժառանգութեան պաշտպանութեան եւ ռազմագերիների ազատ արձակման համատեքստում։ Այս առաջընթացը Հայ Դատի Ամերիկայի յանձնախմբի, աւելի քան 50 նահանգներում վերջինիս տասնեակ հազարաւոր համակիրների անխոնջ աշխատանքի արդիւնք է՝ անկախ ներքին ու արտաքին անբարենպաստ հանգամանքներից, որոնք ենթակայ են փոփոխութիւնների:

Ատրպէյճանի առաջնահերթութիւնները

Գաղտնիք չէ, որ վերջին տարիներին էապէս տուժել էին ԱՄՆԱտրպէյճան յարաբերութիւնները եւ այս համատեքստում Ատրպէյճանն ունէր մի շարք առանցքային քաղաքական առաջնահերթութիւններ։ Մասնաւորապէս, վերականգնել քաղաքական երկխօսութեան բարձր մակարդակը, որակական նոր մակարդակի բարձրացնել ԱՄՆԱտրպէյճան յարաբերութիւնները, կառավարել Պաքուի վրայ ամերիկեան ճնշումները՝ յատկապէս Հայաստանին ու Արցախին վերաբերող հարցերում, փորձել թէկուզ առերեւոյթ, բայց «լեգիտիմացնել» Արցախի նկատմամբ իրականացուած էթնիկ զտման ցեղասպանական քաղաքականութիւնը, խուսափել պատերազմական յանցագործութիւնների համար պատասխանատուութիւնից, առաջիկայում խուսափել այս համատեքստում ամերիկեան պատժամիջոցների կիրառումից, նորից հասնել ԱՄՆ «Ազատութեան աջակցութեան ակտի» 907_րդ յօդուածի (յայտնի 907_րդ բանաձեւ) ամէնամեայ նախագահական չեղարկմանը եւ այլն։

Միջանկեալ նշենք, որ ատրպէյճանական դիւանագիտութիւնը այս ընթացքում փորձում է նաեւ, օգտագործելով ԱՄՆ գործադիր իշխանութեան հետ վերականգնուող յարաբերութիւնները՝ հասնելու «ԱՄՆ Ազատութեան աջակցութեան ակտի» 907_րդ յօդուածի կոնգրեսական չեղարկմանը՝ առհասարակ փակելով 907_րդ բանաձեւի էջը, քանի որ դրանում յստակ խօսւում է ղարաբաղեան հակամարտութեան, Լեռնային Ղարաբաղի ու Հայաստանի շրջափակման ատրպէյճանական քաղաքականութեան անթոյլատրելիութեան եւ այլնի վերաբերեալ, որոնց առկայութիւնը ամերիկեան օրէնսդրութեան մէջ Ատրպէյճանի համար իրական խնդիր են։ Բացի այդ, 907_րդ բանաձեւի կոնգրեսական չեղարկումը, Ատրպէյճանին հնարաւորութիւն կը տայ ամէն տարի հսկայական ջանքեր չկեդրոնացնել՝ հասնելու 907_րդ բանաձեւի նախագահական չեղարկման վրայ, ինչի առաւելագոյն ժամկէտը 1 տարի է։ Ամէն դէպքում, իրավիճակի օբիեկտիւ գնահատականից բխում է այն պնդումը, որ այսօր Պաքուն 907_րդ բանաձեւի կոնգրեսական չեղարկման հնարաւորութիւնը ԱՄՆ Կոնգրեսում չունի։

Այսպիսով պէտք է ընդունել, որ վերը շարադրուած գրեթէ բոլոր կէտերը այս կամ այն կերպ արտացոլուած են յուշագրում։ Այս նպատակներին հասնելու համար ատրպէյճանական դիւանագիտութիւնն ըստ ամենայնի կեդրոնացել է երկու ուղղութեամբ աշխատանքների վրայ՝ առաջինը, կոնկրետ կէտերի առկայութիւնը յուշագրում, որոնք ապահովում են օրինակ 907_րդ բանաձեւի ամէնամեայ չեղարկումը եւ միջպետական յարաբերութիւնները որակական նոր մակարդակի բարձրացման ուղղութեամբ աշխատանքները։ Երկրորդը՝ աւելի շատ նորմատիւքաղաքական առաջնահերթութիւնն է, այն տրամաբանութեամբ, որ ԱՄՆի հետ բարձր մակարդակով ստորագրուած յուշագրերը, կամ առաջիկայում կնքուելիք համաձայնագրերը կը կանխեն Ատրպէյճանի նկատմամբ ամերիկեան քաղաքական ճնշումը կամ պատժամիջոցների կիրառման հեռանկարները։ Ցաւօք սրտի, ատրպէյճանական դիւանագիտութիւնը այս անգամ եւս յաջողել է։ Ատրպէյճան_ԱՄՆ յարաբերութիւնների զարգացման վրայ որոշակի ազդեցութիւն կարող է ունենալ, հենց յուշագրի նպատակի իրագործումը՝ «ստեղծել ռազմավարական աշխատանքային խումբ՝ վեց ամսուայ ընթացքում մասնակիցների միջեւ ռազմավարական յարաբերութիւնների ամրապնդմանն ուղղուած ռազմավարական գործընկերութեան հռչակագիր պատրաստելու համար»։

Վերջինս պիտի նախանշի եւ մեկնարկ հանդիսանայ ԱտրպէյճանԱՄՆ ռազմավարական գործընկերութեան աշխատանքային խմբի ստեղծման, ապա համապատասխան կանոնադրութեան ընդունման եւ առհասարակ յարաբերութիւնների որակական զարգացման։ Արդիւնքում կը ստացուի գրեթէ այնպիսի մի բան, որ ստորագրուեց Հայաստանի եւ ԱՄՆի միջեւ 2025 թ․ Յունուարի 14_ին՝ ի դէմս երկու երկրների միջեւ ռազմավարական գործընկերութեան կանոնադրութեան։

Ամփոփելով կարող ենք նշել, որ Երեւանն ու Պաքուն ուղենշային տարբեր մակարդակներում են պատկերացնում ԱՄՆ_ի հետ յարաբերութիւնների զարգացումը՝ Պաքուն՝ ռազմական ու անվտանգային կարողականութիւնների զարգացման, իսկ Երեւանի՝ առեւտրային, տրանսպորտային տնտեսական համագործակցութեան զարգացման։

Մաս Ա.
Մաս Բ.
Մաս Գ.

«Հորիզոն»