ՍԻՒԶԱՆ ԽԱՐՏԱԼԵԱՆ

Մեզմէ իւրաքանչիւրս կեանքին մէջ կ՛ապրի պահ մը, որ լրիւ կը փոխէ իր ինքնութիւնը, ով ըլլալը: Հեռու չերթանք, այս վերջին երկու տարիներուն «Քորոնա» ժահրի հետքերով բոլորս անսպասելիօրէն կորսնցուցինք ծնողներ, հարազատներ, ընկերներ` երիտասարդ եւ երէց. յետոյ եկաւ նաեւ չարաբաստիկ 2020-ի պատերազմը ու մեզմէ տարաւ երիտասարդներու անթիւ հունձք մը, վերացուց ամբողջ սերունդ մը, ու մեր սարսափելի թուացող անձնական ողբերգութիւնները վերածուեցան անըմբռնելի հաւաքական ողբերգութեան:

Մարդկային կեանքը իր բնոյթով արկածային է, եւ դրականը այն է, որ այս ցնցող իրադարձութիւնները ունին մեզ կոփելու յատկութիւն: Կա՞մ ոչ: Այսօր արդի նկարագրութեամբ կ՛օգտագործենք ինքնութիւնը «ձեւաւորող փորձառութիւն» դարձուածքը. սակայն պարզ է, որ մարդկային վիճակի համար շշմեցնող, ապա զարթնեցնող որեւէ փորձառութիւն նոյնքան կենսաբնական է, որքան` քնանալը, ուտելը կամ սիրահարիլը: Մեր առասպելները վկայ: Օրինակի համար, պարզեցուած բառերով` տունը ձգել, հարազատներէն բաժնուիլ, անմարդկային փորձութիւններու ենթարկուիլ եւ յետոյ իմաստութեամբ կամ նոր ուժով զինուած կրկին տուն վերադառնալ: Այս օրինակի փոխակերպող փորձութիւններէն մէկը կը յառաջանայ, երբ մարդ կը կորսնցնէ սիրելին, զաւակը, կինը կամ ամուսինը, պայքարի ընկերը եւ այլն: Վիշտը մեզ կը դարձնէ աւելի իմաստուն: Կարծես քիչ մը աւելի կը սկսինք հասկնալ կեանքը: Երբ կը տառապինք սիրելիի մը կորուստով, մենք կը սկսինք հասկնալ, թէ ի՛նչ կը նշանակէ մնալ մինակ: Մտաւոր մակարդակի վրայ տրամաբանութեամբ բոլորս գիտենք, որ ամէն մարդ, ամէն ինչ օր մը պէտք է մեռնի: Կրնանք տրամաբանօրէն գնահատել կեանքի անցողիկութիւնը, բոլոր կենսաբանական էակներու քայքայման բնական օրէնքը, որ կայ տիեզերական էնտրոպիան (հին յունարէնով` շրջադարձ, փոխակերպում), որ որոշ գործընթացներ անշրջելի են:

Բայց մահուան փորձառութիւնը, սեփական մաշկի վրայ կորուստ զգալն ու զայն կրելը մարդուն կու տան բան մը, որ ո՛չ մէկ բանաստեղծութիւն, ժապաւէն կամ գիրք կրնայ փոխանցել:

Բազմաթիւ փիլիսոփաներ ուսումնասիրած են վիշտի եւ մահուան գաղափարը. յաճախ մահը կը համարուի կեանքի` ապրելու եւ հասկնալու բանալին:

Շատեր, մասնաւորաբար երիտասարդները կամ, ես պիտի ըսեմ` բախտաւորները, կարիք չունին մտածելու իրենց մահկանացու ըլլալու մասին:

Անոնք իրենց կեանքը կը վարեն յաւերժութեան համոզումով: Անոնց մտքէն իսկ չ՛անցնիր մտածել սեփական մահուան կամ իրենց սիրելիներու մահուան մասին:

Անոնք չեն կրնար իսկ պատկերացնել, որ կու գայ պահ մը, երբ իւրաքանչիւրս պիտի ժպտինք վերջին անգամ, պիտի շնչենք ու պիտի խօսինք վերջին անգամ ըլլալով, որ` օր մը կրնաս վերջին անգամ ըլլալով ֆիզիքապէս գրկել սիրելիդ կամ վերջին անգամ փաթթուկ գրել «էյ. էմ. էս.»-ով: Ի հարկէ մեր մտքին ինչ-որ հեռաւոր մէկ անկիւնը այդ գիտակցութիւնը կայ, սակայն` ոչ զգացումը. այդպէս ալ պիտի ըլլայ. կեանքի օրէնքն է:

Անոնց կը պակսի այն խորացումը, որ տեղի կ՛ունենայ երբ մարդ մը վերջին պահուն իր ափերուն մէջ կը սեղմէ մահացող ծնողին ձեռքերը, կամ մայրը, երբ կու լայ ամուսնոյն կամ հարազատին յուղարկաւորութեան ժամանակ, իսկ ամէնէն սարսափելին, երբ երեկոյեան լուրերէն կարդացուող անուններուն մէջ հայ մայրը կը լսէ իր 18-ամեայ զաւակի նահատակութեան գուժը: Վիշտը կարծես ուրիշ աշխարհէն է: Ցաւը կը զարնէ անխնայ երկրաշարժի նման: Ամէն բան վայրկեանի մը մէջ գլխիվայր կը փոխուի:

Լա՛ւ, ուրեմն, ինչպէ՞ս մարսել կամ ըմբռնել մահը: Բոլոր հասարակութիւնները բոլոր ժամանակներու մէջ մահուան դէմ յանդիման ստեղծած են աւանդոյթներ, սուգի յատուկ ծիսակատարութիւններ` մահը հասկնալու, մահուան հարուածը դիմակալելու, կեանքը շարունակելու համար: Եթէ ընդունինք, որ մեր կեանքի հիմքը կը կազմէ մեր անխուսափելի մահը, եւ մեր գոյութիւնը պայմանաւորուած է ուրիշներու հետ մեր յարաբերութիւններով, ապա պարզ է, որ ուրիշներու մահը մեծ ազդեցութիւն կը ձգէ մնացողին, ապրողին վրայ: Մահը, անկասկած, մեր գոյութեան ամենաբարդ երեսն է: Որպես մահկանացու էակներ` մենք կը պայքարինք թէ՛ մեր սեփական մահուան մտքին հետ եւ թէ՛ ուրիշներու մահուան մտքի հետ:

«Գոյութիւն եւ ժամանակ» աշխատութեան մէջ Մարթին Հայթեկըրի համոզումով, մահը հիմնարար դեր ունի մեր գոյութեան ձեւաւորման մէջ: Ան կը պնդէ, որ մահը ոչ ընկալելի փորձառութիւն մըն է, որովհետեւ երբ մահը կը հասնի, մարդը ինք այլեւս չկայ զայն հասկնալու համար: Հետեւաբար մենք ոչ միայն մահը լիիրաւ հասկնալու հնարաւորութիւն, այլ նաեւ մեր կեանքի վրայ մահուան հետեւանքները ըմբռնելու հնարաւորութիւն չունինք: Այս պատճառով մահը հասկնալու միակ միջոցը ուրիշներու մահուան փորձառութիւններն են:

Մեր ժամանակակից կեանքի եւ մշակոյթի խնդիրներէն մէկը այն է, որ այդ ծիսակատարութիւնները այլեւս չեն յաջողիր ճիշդ գնահատել մահուան ազդեցութիւնը հասարակութեան մնացած անդամներուն վրայ: Կրնայ ըլլալ, որ ասիկա պայմանաւորուած է այն տարածուած ճնշումով, որ մեզմէ իւրաքանչիւրը կը զգայ, երբ մեզմէ կը պահանջուի շատ արագ վերադառնալ այն բնականոն կեանքին, որ գոյութիւն ունէր մինչեւ մահը: Սա լուրջ խնդիր է, քանի որ անիկա հաշուի չ՛առներ այն իրականութիւնը, որ որոշներու համար սուգը կրնայ երկար կամ նոյնիսկ տեւական գործընթացի վերածուիլ:

Մտերիմի մը մահը կը փոխէ մնացածին` ապրողին կեանքը, իսկ այդ փոփոխութիւնը ժամանակաւոր բնոյթ չունի, ան յարատեւ է: Իսկ հասարակութեան կողմէ բնականոն կեանքին վերադառնալու պահանջը եւ ծիսակատարութիւններու սոսկ ձեւականութիւնը մեզ շփոթի կը մատնեն. կը մնանք որբի նման անտէր` առանց իրական պատկերացումի, թէ ինչպէ՛ս պէտք է արձագանգել մահուան եւ ուրիշի մահուան դիմաց ինչպէ՞ս վարուիլ մեր զգացմունքներու հետ:

Մահուան դիմաց հայ մարդու իբրեւ անհատ եւ հաւաքականութիւն շփոթուածութեան եւ պաշտած վերաբերմունքի բացակայութեան մասին կը խօսինք արդէն 2020-ի 44-օրեայ պատերազմէն ի վեր: Անհասկնալի կը թուին բոլորին հակազդեցութիւնները: Տօնական կամ ոչ տօնական օրերուն հայ մարդու ճոխ սեղաններն ու հրավառութիւնները, հրապարակներու վրայ Կաղանդի ծառերն ու զարդերը, մեծածաւալ գնումներ ընող մարդը, ճաշարաններու եւ գիշերային ժամանցներու այլազան ծրագիրները քննարկման նիւթ էին եւ կը շարունակեն մնալ: Դիմատետրի վրայ այս վերջին շաբաթներուն շրջանառութեան մէջ դրուած էր լուսանկար մը, որ լրիւ կը ցոլացնէր այն երկուութիւնը, զոր կը տիրէ հայ ժողովուրդին մօտ. լուսանկարը տհաճ զգացում կը յառաջացնէ. Եռաբլուրի տարածքին անթիւ շիրիմներու շուրջ կ՛երեւին բառիս բուն իմաստով թափառող եւ իմաստ փնտռող որդեկորոյս ծնողներ եւ հարազատներ, մինչդեռ Եռաբլուրի երկինքը այդ պահուն լուսաւորուած էր գունագեղ պայթուցիկներու հրավառութեամբ: Մէկուն սուգն ու վիշտը արհամարհող ու միւսին ուրախութիւնը ցոլացնող այս նկարը կը խօսի մեր սքիզոֆրենիայի մասին:

Այդ օրերուն Հայաստան իր այցելութեան շուրջ խորհրդածութիւններ ընելով` Հրայր Ճէպէճեան կացութիւնը կը բաղդատէ լիբանանեան քաղաքացիական պատերազմի ընթացքին հասարակութեան հակազդեցութեան հետ եւ կը գրէ` կեանքը կը շարունակուի:

Ի հարկէ կեանքը կը շարունակուի:

Սակայն «ի՞նչ ընել մահուան հետ» հարցումը կը յամենայ մտքիս մէջ:

Կա՞յ սգալու տարբերակներ, առհասարակ կա՞յ սուգ:

Մեր ժամանակակից աշխարհի մէջ ուրիշին մահը եւ այդ մահուան դիմաց մեր անպատրաստուածութիւնը եւ անոր հետեւանքով մեր ներքին պայքարները հասկնալու համար կարեւոր է, որ խօսինք մահուան հետ մեր յարաբերութիւններուն մասին: Միայն այն ժամանակ, երբ մենք ունենանք սեփական պատասխաններ, կը կարողանանք խրախուսել ուրիշները` ընելու նոյնը:

Այստեղ ի հարկէ խնդիրը մեր սեփական մահացութեան անխուսափելիութեան խնդիրն է, որուն մասին գրեցի սկիզբի տողերուն մէջ: Մեր գերվախը, մահուան շուրջ մեր միտքերը ետեւ կը մղենք, ստուերի մէջ կը պահենք բուն խնդիրը:

Մեր իսկական պայքարը մահուան դէմ պայքար է:

Մենք բոլորս գիտենք, որ օր մը պիտի մեռնինք, մենք բոլորս կ՛ընդունինք, որ մահուան հանգամանքները դուրս են մեր վերահսկողութենէն, սակայն միայն ուրիշին մահը կրնայ անհատական գիտակցութիւն բերել, բան մը, որուն դիմաց ամբողջովին անպատրաստ ըլլալով` այդ փորձառութեան չենք կրնար պատշաճօրէն արձագանգել:

Իսկ վերջին լայնածաւալ մահուան արհաւիրքին դիմաց կեանքը ցոյց տուաւ, որ մենք մերկ ենք, անզէն ենք. ո՛չ մէկ ծէս, ո՛չ մէկ մոմավառութիւն, ո՛չ մէկ աղօթք բաւարար է: Կարծես մեզի մնացեր է միայն փախուստի ճամբան: Եւ մենք գերազանցօրէն բռնած ենք փախուստի ճամբան. փախուստը հրավառութիւնն է, «քազինօ»-ն է, համեղ սեղաններն են, ինքնամոռաց փարթիները:

Մենք մահը կը մերժենք` փախուստ տալով:

Սակայն մահը, հայրենիքի կորուստը չեն վերանար մեր փախուստով. մահը մեր շուրջն է, մեր իրականութիւնն է. սուգը կը շարունակէ յամենալ հազարաւոր մարդոց մօտ, որոնք մօտէն ապրեցան մահը, զայն զգացին իրենց մորթին վրայ: Սուգն ու մահը միասին նոյն փողոցին մէջ են փարթի ընողներու կողքին: Մահը, վիշտը եւ սուգը կը քալեն միասին:

Հակառակ մեր անձնական անպատրաստ ըլլալու իրողութեան` մենք ունինք պատմական փորձառութեամբ հաստատուած վարքագծեր, ունինք մեր ազգակիցներու մահը հասկնալու եւ սուգին հետ ապրելու մշակութային զինանոց:

Մահուան նկատմամբ մարդկային արձագանգը` այն ծէսերը, զորս մենք ստեղծեր ենք, եւ այն վարքագիծը, որ սովորաբար կը ցուցաբերենք, կը վկայեն գոյութեան համար մեր հաւատքի պայքարի մասին: Վիշտի եւ սուգի փիլիսոփայութիւնը, սակայն, խեղուած է մեր մօտ: Այսօր մահը միայն կրօնի եւ հաւատքի հետ կապելը անբաւարար է:

Կը նայիմ շուրջս եւ կը փորձեմ հասկնալ. ինչպէ՞ս բացատրել այս սքոզոֆրենիք իրավիճակը: Հին յունական էպիկուրացիները եւ շատ մը արեւելեան փիլիսոփաներ կը կարծէին, թէ վիշտի հզօր զգացումը կարելի է յաղթահարել` մեզմէ հեռացնելով անմահութեան մեր ցանկութիւնը, որ` մենք ցաւ կը զգանք, քանի որ կը հաւատանք, թէ ամէն ինչ մերն է բոլոր ժամանակներու համար, որ` յաւերժութիւնն է մերը, ուրեմն մտային մարզանքով հնարաւոր է ընդունիլ մեր սխալն ու վերացնել մեր ամբարտաւանութիւնը: Բայց մենք կը հաւատանք յաւերժութեան` հայրենիքի յաւերժութեան, Հայաստանի յաւերժութեան:

Մեր քրիստոնէական հաւատքով մեր գոյութիւնը, մեր ներկայութիւնը հիմնուած է դէպի մահ շրջադարձին վրայ, «յիշէ, որ մահկանացու ես»-ի վրայ: Այսինքն մահը մօտ պահել` ներկայ պահը աւելի իմաստալից դարձնելու համար: Երբ մարդը կը կորսնցնէ իր սիրելին, կը գիտակցի, որ ինքը մնացողն է, ապրողը, եւ սա իր հերթին նոր լրջութիւն եւ կշիռ կու տայ իր ապագայի ընտրութիւններուն: Եռաբլուրը կը յուշէ, որ մենք պատասխանատու ենք մեր գալիք որոշումներուն համար:

Կայ նաեւ Ալպեր Քամիւի վիշտը` անիմաստութեան դիմաց պարտուած ըլլալու իրավիճակը: Ինչո՞ւ սէր, եթէ սէրը կ՛աւարտի ցաւով: Ինչո՞ւ գծագրել, կառուցել, մեծ նախագիծներ մշակել, երբ ամէն ինչ ի վերջոյ փոշի կը դառնայ: Վիշտին հետ կու գան ամէն բանի վերջնականութեան դառն գիտակցութիւնը, զայրոյթն ու վրդովմունքը: Եւ անխուսափելի հարցը` ինչո՞ւ եկանք, ինչո՞ւ կ՛ապրինք: Քամիւի պատասխանը տեսակ մը մահախրախճանքի, գուցէ սեւ հիւմըր է, որ մենք պէտք է վայելենք այս գլորուող ճօճանակի անիմաստ շարժերը: Մենք պէտք է մենք մեզ երջանիկ պատկերացնենք: Թերեւս սա՞ է ընտրած մեր ժողովուրդը այսօր, այս պահուն:

Այստեղ մենք ունինք երեք տարբեր արձագանգներ` վիշտին. կայ դէպի հաւատք վերադարձը, կայ գոյութենապաշտութիւնը, եւ կայ Քամիւի խնդա՛ մինչեւ մեռնիս կեցուածքը:

Շատերու համար վիշտը կ՛ենթադրէ կեանքէն բաժանում: Վիշտը ձմրան նման բան մըն է, երբ հոգին խոր քունի մէջ կը մտնէ, երբ մարդը կարիք ունի բուժումի եւ գոյութեան վերաիմաստաւորման: Շատ պարագաներու մենք կեանք կը վերադառնանք աւելի իմաստուն եւ կրնանք նոր ձեւով գնահատել առօրեան ու աշխարհը: Ոմանց համար այս ձմեռումը կը շարունակուի շատ երկար ժամանակ, եւ շատերը կը մնան սառած ինքնանահանջին մէջ, այն կ՛ընդունին իբրեւ նոր իրողութիւն:

Հիմա մենք սառած ենք, ինքնանահանջի ճամբան բռնած. դուրս գալու համար օգնութեան կարիք ունինք բոլորս, ես ու դուն, հրավառութիւն ընողը եւ սգացողը: Անկախ այն բանէն, թէ ո՛վ ինչպէ՞ս կը հասկնայ մահն ու սուգը, կայ մէկ հրամայական. խօսիլը անհրաժեշտ հրամայական է: Մեր մտքերը բարձրաձայնելը, մեր յուսահատութիւնը կիսելը եւ ուրիշին դիմելը թերեւս այն գաղջ քամին է, որ կը բերէ ձնհալը:

Ուշանալը երկրորդ անգամ մեռնիլ է:

aztagdaily.com