Վեր­ջերս ՅՈՒ­ՆԵՍ­ԿՕ-ի փոր­ձա­գետ­նե­րի հնա­րա­վոր այ­ցի մա­սին շր­ջա­նառ­վող տե­ղե­կու­թյան, ինչ­պես նաև Ադր­բե­ջա­նի մշա­կույ­թի նա­խա­րա­րի հայտ­նի հայ­տա­րա­րու­թյան հետ կապ­ված` Ար­ցա­խի Հան­րա­պե­տու­թյան հս­կո­ղու­թյու­նից դուրս մնա­ցած տա­րածք­նե­րում մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թյան պահ­պան­ման թե­ման ար­դիա­կան դար­ձավ։ Ա­մեն կող­մից հն­չում են մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թյան պահ­պան­ման և մշա­կու­թա­յին ցե­ղաս­պա­նու­թյան կանխ­ման ուղ­ղու­թյամբ հա­մա­պա­տաս­խան մի­ջոց­ներ ձեռ­նար­կե­լու կո­չեր։ Ներ­կա զեկույցում կփոր­ձենք անդ­րա­դառ­նալ այն հար­ցե­րին, թե կոնկ­րետ ի՞նչ քայ­լեր է հնա­րա­վոր և անհ­րա­ժեշտ ձեռ­նար­կել, նա­խա­պատ­րաս­տա­կան ի՞նչ աշ­խա­տանք պետք է կա­տա­րել, ինչ­պե՞ս ար­ձա­գան­քել գո­յու­թյուն ու­նե­ցող մար­տահ­րա­վեր­նե­րին։

Վանդալիզմի փաստեր

Դեռ պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ և այ­սօր սոց­ցան­ցե­րում հայ­տն­վում են բռ­նա­զավթ­ված տա­րածք­նե­րում մշա­կու­թա­յին հու­շար­ձան­նե­րի, գերեզմանոցների պղծ­ման բազմաթիվ դեպ­քե­րի լու­սան­կար­ներ և տե­սա­նյու­թեր։ Դրանք, սա­կայն, քա­րոզ­չա­կան նպա­տակ­նե­րով օգ­տա­գոր­ծե­լու հա­մար պատ­շաճ ձևա­չա­փով հա­մա­կարգ­ված ու ներ­կա­յաց­ված չեն։ Անհ­րա­ժեշտ է պատ­րաս­տել հու­շար­ձան­նե­րի և պաշտամունքի օ­բյեկտ­նե­րի ցանկ՝ վան­դա­լիզ­մի ա­պա­ցուց­ված փաս­տե­րի ընդգրկմամբ, ստեղ­ծել յուրաքանչյուր դեպքի վերաբերյալ տվյալ­նե­րի թղ­թա­պա­նակ և տե­սա­հո­լո­վակ­ներ, հրա­պա­րա­կել հա­մա­պա­տաս­խան բրո­շյուր։

Պատմության եւ մշակույթի հուշարձաններ

Չնայած ի­րա­վա­սու մար­մին­նե­րը կազ­մել են Ադր­բե­ջա­նի հս­կո­ղու­թյան տակ ան­ցած տա­րածք­նե­րի պատ­մու­թյան և մշա­կույ­թի հու­շար­ձան­նե­րի ցան­կը, սա­կայն այն ամբողջությամբ հա­մալր­ված չէ հա­մա­պա­տաս­խան լու­սան­կար­նե­րով, չկա վերջնական ընդ­հան­րաց­ված փաս­տա­թուղթ, ուս­տի դրա կի­րա­ռու­մը գործ­նա­կան հար­թու­թյան մեջ բա­վա­կա­նին խնդ­րա­հա­րույց է։ Նպա­տա­կա­հար­մար է հանրամատչելի ձեւով մշակված ցան­կը հրա­պա­րա­կել ա­ռան­ձին բրո­շյու­րի տես­քով, ինչպես նաեւ է­լեկտ­րո­նա­յին կրիչ­նե­րի վրա՝ հու­շար­ձան­նե­րի հա­մա­պա­տաս­խան լու­սան­կար­նե­րով։ Բա­ցի այդ, անհ­րա­ժեշտ է Ադր­բե­ջա­նի կող­մից բռ­նա­զավթ­ված տա­րածք­նե­րում հայ­տն­ված պատ­մու­թյան և մշա­կույ­թի յու­րա­քան­չյուր հու­շար­ձա­նի համար պատրաստել թղթապանակ՝ հա­յե­րեն, ռու­սե­րեն և անգ­լե­րեն նկարագրություններով ու լու­սան­կար­նե­րով՝ դաշտային առաքելությունների ընթացքում դրանց առկա վիճակի գնահատման նպատակով: Բնական է, որ այդ նույնի ավելի ընդլայնված տարբերակը պետք է լինի նաեւ էլեկտրոնային կրիչների վրա:

Թանգարանային եւ արվեստի գործերի հավաքածուներ

Չա­փա­զանց կարևոր է նաև Ար­ցա­խի Հան­րա­պե­տու­թյան հս­կո­ղու­թյու­նից դուրս մնա­ցած բոլոր մշակութային եւ և ար­վես­տի նմուշ­նե­րի հա­վա­քա­ծու­նե­րի հար­ցը։ Դժ­բախ­տա­բար, բռ­նա­զավթ­ված տա­րածք­նե­րում մնա­ցած թան­գա­րան­նե­րում և մաս­նա­վոր հա­վա­քա­ծու­նե­րում գտն­վող գե­ղար­վես­տա­կան ու մշա­կու­թա­յին բո­լոր ար­ժեք­նե­րի փոր­ձա­գի­տա­կան գնա­հա­տում մինչ օրս չի ի­րա­կա­նաց­վել։ Մենք միայն ընդ­հա­նուր, զուտ զգա­ցա­կան պատ­կե­րա­ցում ու­նենք Ադր­բե­ջա­նի կող­մից զավթ­ված ար­վես­տի գոր­ծե­րի ար­ժե­քի մա­սին։ Այս ա­ռու­մով անհ­րա­ժեշտ է վերջ­նա­կա­նա­պես լրամ­շա­կել թան­գա­րան­նե­րի և մաս­նա­վոր հա­վա­քա­ծու­նե­րի գո­յու­թյուն ու­նե­ցող ցան­կը՝ փորձագիտական գնահատումով, պատ­րաս­տել մշա­կու­թա­յին ար­ժեք­նե­րի պատ­կե­րա­զարդ (հնա­րա­վո­րու­թյան սահ­ման­նե­րում) շտե­մա­րան­ներ, դրանց հա­մա­ձայն հրա­տա­րա­կել բռնազավթված թան­գա­րան­նե­րում և մաս­նա­վոր հա­վա­քա­ծու­նե­րում ընդգրկված մշակութային արժեքների պատ­կե­րա­զարդ բրո­շյուր­ներ։ Այս ա­մե­նը, բնա­կա­նա­բար, պետք է կրկ­նօ­րի­նակ­վի է­լեկտ­րո­նա­յին տար­բե­րա­կով և օգ­տա­գործ­վի ադր­բե­ջա­նա­կան քա­րոզ­չու­թյա­նը հա­կազ­դե­լու նպա­տակ­նե­րով։

Բա­ցի այդ, Ադր­բե­ջա­նի հս­կո­ղու­թյան տակ հայ­տն­ված տա­րածք­նե­րում են մնա­ցել նաև մաս­նա­վոր ան­ձանց պատ­կա­նող ար­վես­տի ա­ռան­ձին գոր­ծեր։ Անհ­րա­ժեշտ է բա­ցա­հայ­տել դրանք, ընդ­գր­կել հա­մա­պա­տաս­խան ցու­ցակ­նե­րում։ Հա­կա­քա­րոզ­չու­թյան նպա­տակ­նե­րով անհ­րա­ժեշտ է պատ­րաս­տել թան­գա­րան­նե­րի և մաս­նա­վոր հա­վա­քա­ծու­նե­րի ար­վես­տի գոր­ծե­րի վե­րա­բե­րյալ տե­սա­հո­լո­վակ­ներ՝ ըստ շտե­մա­րան­նե­րի՝ հան­րա­յին հե­ռուս­տա­տե­սու­թյան ար­խիվ­նե­րի օգ­տա­գործ­մամբ։ Թեև այս ուղ­ղու­թյամբ ար­դեն ձեռ­նարկ­վել են ի­րա­վա­կան բնույ­թի ո­րոշ քայ­լեր, այ­նուա­մե­նայ­նիվ, պետք է քրեա­կան գոր­ծեր հա­րու­ցել ար­վես­տի գոր­ծե­րի յու­րաց­ման մա­սով, ինչ­պես նաև դրանց հետ կապ­ված մի­ջազ­գա­յին հե­տա­խու­զում հայ­տա­րա­րել: Այս գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը կօգ­նեն կան­խել Ար­ցա­խի մշա­կու­թա­յին ար­ժեք­նե­րի հետ կապ­ված մաք­սա­նեն­գու­թյան դեպ­քե­րը, ինչպես նաեւ հանդիսանում են լավ տեղեկատվական պատրվակներ։

Եկեղեցական գույք եւ ծիսական արժեքներ

Ռազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի ըն­թաց­քում Ադր­բե­ջա­նի հս­կո­ղու­թյան տակ հայ­տն­ված տա­րածք­նե­րում Հայ առաքելական եկեղեցու Ար­ցա­խի թե­մի գործող ե­կե­ղե­ցի­նե­րում թողնված գույ­քի և ծի­սա­կան ա­ռար­կա­նե­րի թե­ման կար­ծես դուրս է մնա­ցել ԶԼՄ-նե­րի և պե­տա­կան մար­մին­նե­րի տե­սա­դաշ­տից։ Այս բա­ցը լրաց­նե­լու հա­մար անհ­րա­ժեշտ է սեղմ ժամ­կետ­նե­րում հա­վա­քագ­րել և ընդ­հան­րաց­նել ողջ տե­ղե­կու­թյու­նը, հա­մա­կար­գել յու­րա­քան­չյուր գոր­ծող ե­կե­ղե­ցու գույ­քի և ծի­սա­կան ա­ռար­կա­նե­րի ցան­կերը, ըստ այդմ՝ գնա­հա­տել դրանց ար­ժե­քը։ Ա­պա­ցուց­չա­կան բա­զա ստեղ­ծե­լու հա­մար նպա­տա­կա­հար­մար ենք հա­մա­րում հան­րա­յին հե­ռուս­տա­տե­սու­թյան ար­խիվ­նե­րի օգ­տա­գործ­մամբ ստեղ­ծել տե­սա­նյու­թեր և քա­րոզ­չա­կան այլ նյու­թեր։

Քրիստոնեական մշակութային ժառանգության ապահայկականացման փորձեր

Ար­ցա­խի քրիս­տո­նեա­կան մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թյունն ա­պա­հայ­կա­կա­նաց­նե­լու Ադր­բե­ջա­նի փոր­ձե­րի հետ կապ­ված հար­ցե­րը հա­տուկ ու­շադ­րու­թյուն են պա­հան­ջում։ Այս հա­մա­տեքս­տում անհ­րա­ժեշտ է փոր­ձա­գի­տա­կան և ե­կե­ղե­ցա­կան շր­ջա­նակ­նե­րի ներգ­րավ­մամբ մշա­կել Ար­ցա­խի քրիս­տո­նեա­կան հու­շար­ձան­նե­րի «աղ­վա­նաց­ման» դեմ պայ­քա­րի ռազ­մա­վա­րու­թյունն ու մար­տա­վա­րու­թյու­նը։

Ա­ռան­ձին ու­շադ­րու­թյան է ար­ժա­նի Շու­շիի ե­կե­ղե­ցի­նե­րի հար­ցը, քան­զի Ադր­բե­ջա­նը, ըստ երևույ­թին, դրանք մտա­դիր է այ­սու­հետ ևս ներ­կա­յաց­նել որ­պես ուղ­ղա­փառ՝ ի տար­բե­րու­թյուն մյուս բո­լոր ե­կե­ղե­ցի­նե­րի, ո­րոնք նա պատ­րաստ­վում է ա­պա­հայ­կա­կա­նաց­նել, այս­պես կոչ­ված, «աղ­վա­նաց­ման» ճա­նա­պար­հով։ Սրա վե­րա­բե­րյալ նույն­պես կարիք կա պատ­րաս­տել ա­ռան­ձին տե­ղե­կատ­վա­կան նյու­թեր (բրո­շյուր­ներ, տե­սա­նյու­թեր, զե­կույց­ներ)՝ Շու­շի քա­ղա­քի Ղա­զան­չե­ցոց և Սուրբ Հով­հան­նես Մկրտիչ ե­կե­ղե­ցի­նե­րի հայ­կա­կան ծագ­ման մա­սին ա­պա­ցույց­նե­րով, ինչ­պես նաև Շու­շիի մյուս ե­կե­ղե­ցի­նե­րի ոչն­չաց­ման փաս­տե­րով։ Պետք է ցույց տալ նաեւ, որ Շու­շիի ե­կե­ղե­ցի­նե­րի քան­դու­մը որ­պես հա­վա­տի դեմ պայ­քար ներ­կա­յաց­նելու (ինչ­պես խոր­հր­դա­յին շր­ջա­նում էր) Ադր­բե­ջա­նի փոր­ձերն ան­հիմն են, քա­նի որ այդ քա­ղա­քում, ինչ­պես նաև ներ­կա­յիս Ար­ցա­խի Հան­րա­պե­տու­թյան ողջ տա­րած­քում խոր­հր­դա­յին շր­ջա­նում մահ­մե­դա­կան որևէ կրո­նա­կան շի­նու­թյուն քանդ­ման չի են­թարկ­վել։

Մահմեդական հուշարձաններ

Չա­փա­զանց լուրջ մո­տե­ցում է պա­հան­ջում պատ­մու­թյան և մշա­կույ­թի մահ­մե­դա­կան հու­շար­ձան­նե­րի հարցն այն հա­մա­տեքս­տում, որ ադր­բե­ջա­նա­կան կողմն զգա­լիո­րեն ա­վե­լաց­նում է մաս­նա­վո­րա­պես մզ­կիթ­նե­րի քա­նա­կը, ո­րոնք իբր գո­յու­թյուն են ու­նե­ցել ԼՂՀ տա­րած­քում Ար­ցա­խյան ա­ռա­ջին պա­տե­րազ­մից ա­ռաջ, և փոր­ձում մո­լո­րեցնել մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թյա­նը՝ հա­յե­րին ներ­կա­յաց­նե­լով որ­պես մահ­մե­դա­կան մշա­կույ­թի թշ­նա­մի­ներ։

Այս կա­պակ­ցու­թյամբ անհ­րա­ժեշտ է ու­սում­նա­սի­րել Ադր­բե­ջա­նի պատ­մու­թյան և մշա­կույ­թի հու­շար­ձան­նե­րի մա­տյան­նե­րը, ո­րոնք կազմ­վել են խոր­հր­դա­յին շր­ջա­նում, ա­զա­տագ­րու­մից հե­տո, ինչ­պես նաև 2020թ. ադր­բե­ջա­նա­կան բռ­նա­զավ­թու­մից ան­մի­ջա­պես հե­տո՝ մահ­մե­դա­կան մշա­կույ­թի հու­շար­ձան­նե­րի թվի ուռ­ճաց­ման փաս­տերն ու ցուցակներում առկա հա­կա­սու­թյուն­նե­րը բա­ցա­հայ­տե­լու հա­մար, հատ­կա­պես՝ Ար­ցա­խի Հան­րա­պե­տու­թյան տա­րած­քում գտն­վող մզ­կիթ­նե­րի մա­սով։

Ի­րա­կա­նում, բո­լո­րիս հայտ­նի է, որ յուր ժա­մա­նակ ԼՂՀ տա­րած­քում գտն­վող բո­լոր մշա­կու­թա­յին հու­շար­ձան­նե­րը՝ ան­կախ դրանց էթ­նիկ և կրո­նա­կան ծագ­ման, հայ­տա­րար­վել են որ­պես ԼՂՀ ժո­ղովր­դի սե­փա­կա­նու­թյուն և դրանց հա­վա­սար ու­շադ­րու­թյուն էր դարձ­վում պետության կողմից։ Մզ­կիթ­նե­րի և մահ­մե­դա­կան մշա­կույ­թի այլ շի­նու­թյուն­նե­րի ոչն­չաց­ման մա­սին պատ­մու­թյուն­նե­րը մո­գոն­ված են ադր­բե­ջա­նա­կան քա­րոզ­չու­թյան կող­մից, բայց դրա դեմ պետք է պայ­քա­րել՝ ձեռ­նար­կե­լով հա­մա­պա­տաս­խան հա­կա­գոր­ծո­ղու­թյուն­ներ։

Անհ­րա­ժեշտ է կազ­մել ԼՂՀ տա­րած­քում գտն­վող պատ­մու­թյան և մշա­կույ­թի մահ­մե­դա­կան հու­շար­ձան­նե­րի պատ­կե­րա­զարդ շտե­մա­րան, յուրաքանչյուր հուշարձանի նկարագրումով՝ հա­յե­րեն, ռու­սե­րեն, անգ­լե­րեն, ա­րա­բե­րեն և պարս­կե­րեն լեզուներով՝ դրանք քա­րոզ­չա­կան նպա­տակ­նե­րով օգ­տա­գոր­ծե­լու և դաշ­տա­յին ա­ռա­քե­լու­թյուն­նե­րի ժա­մա­նակ հու­շար­ձան­նե­րի վի­ճա­կը գնա­հա­տե­լու նպա­տա­կով։ Պետք է հայթայթել հու­շար­ձան­նե­րի լու­սան­կար­նե­րը՝ խոր­հր­դա­յին շր­ջա­նում, ա­զա­տագ­րու­մից հե­տո և, հնա­րա­վո­րու­թյան դեպ­քում, բռ­նա­զավ­թու­մից հե­տո, ապացուցելու համար, որ մահմեդական հուշարձանների միտումնավոր ավերումներ տեղի չեն ունեցել, եւ վիճակի փոփոխությունը, եթե այն արձանագրվում է, զուտ բնական գործոնների ազդեցության հետեւանք է:

ԼՂՀ պատ­կան մար­մին­նե­րը, հա­տուկ ու­շադ­րու­թյուն դարձ­նե­լով մահ­մե­դա­կան մշա­կույ­թի հու­շար­ձան­նե­րին, հս­կա­յա­կան աշ­խա­տանք են ի­րա­կա­նաց­րել դրանց վե­րա­կան­գն­ման, պահ­պան­ման և կոնսերվացման ուղ­ղու­թյամբ։

Կարևոր է հա­մա­կար­գել կատարված ողջ այդ աշ­խա­տան­քը և ա­պա­հո­վել տե­ղե­կատ­վա­կան նյու­թե­րի տա­րա­ծու­մը՝ ինչ­պես տպա­գիր, այն­պես էլ է­լեկտ­րո­նա­յին տար­բե­րակ­նե­րով։ Նպա­տա­կա­հար­մար է նաև պատ­րաս­տել տե­սա­հո­լո­վակ՝ մահ­մե­դա­կան հու­շար­ձան­նե­րի պաշտ­պա­նու­թյան, պահ­պան­ման և վե­րա­կան­գն­ման փաս­տե­րով։ Մեծ հե­տաք­րք­րու­թյուն կա­րող է ներ­կա­յաց­նել քրիս­տո­նեա­կան և մահ­մե­դա­կան հու­շար­ձան­նե­րի վե­րա­կան­գն­ման գոր­ծում կա­տար­ված ներդ­րում­նե­րի հա­մե­մա­տա­կան վեր­լու­ծու­թյու­նը՝ ա­ղյու­սակ­նե­րի, սխե­մա­նե­րի տես­քով, քա­նի որ մահ­մե­դա­կան հու­շար­ձան­նե­րի վե­րա­կան­գն­ման գոր­ծում ներ­դր­ված մի­ջոց­ներն ան­հա­մա­չափ են քրիս­տո­նեա­կան հու­շար­ձան­նե­րի քա­նա­կի հա­մե­մատ։ Այս հա­մա­տեքս­տում անհ­րա­ժեշտ է նաև պատ­րաս­տել Ար­ցա­խի տա­րած­քում գտն­վող քրիս­տո­նեա­կան և մահ­մե­դա­կան ճար­տա­րա­պե­տու­թյան կո­թող­նե­րի տեխ­նի­կա­կան վի­ճա­կի հա­մե­մա­տա­կան վեր­լու­ծու­թյուն։

Քարոզչական եւ այլ աշխատանքներ

Բնա­կա­նա­բար, վե­րը նշ­ված աշ­խա­տանք­նե­րի ողջ ծա­վա­լը պետք է ու­ղեկց­վի քա­րոզ­չա­կան ուղղ­վա­ծու­թյան հա­մա­կարգ­ված գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րով՝ հար­ցը ինք­նա­պաշտ­պա­նա­կան հար­թու­թյու­նից հար­ձա­կո­ղա­կան տե­ղա­փո­խե­լով։

Այս ա­ռու­մով, անհ­րա­ժեշտ է ա­պա­հո­վել ար­դյու­նա­վետ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյուն ICOM, ICOMOS, BLUE SHIELD Armenia-ի և Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան UNESCO-ի հանձ­նա­ժո­ղո­վի, ինչ­պես նաև պե­տա­կան և մաս­նա­վոր մյուս բո­լոր շա­հագր­գիռ կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի, հա­սա­րա­կա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թյուն­նե­րի հետ։

Հաշ­վի առ­նե­լով, որ Ար­ցա­խի Հան­րա­պե­տու­թյու­նը ժա­մա­նա­կին միա­կող­մա­նի կար­գով ար­դեն միա­ցել է “Եվրոպայի ճարտարապետության ժառանգության պաշտպանության” կոնվենցիային եւ “Հնագիտական ժառանգության պաշտպանության մասին Եվրոպական կոնվենցիային”, անհ­րա­ժեշտ է նաև ան­հա­պաղ սկ­սել մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թյան պահ­պան­ման ո­լոր­տում գոր­ծող մյուս կոն­վեն­ցիա­նե­րին Ար­ցա­խի միա­կող­մա­նիո­րեն միա­նա­լու գոր­ծըն­թա­ցը՝ հա­մա­պա­տաս­խան օ­րենք­նե­րի ըն­դուն­մամբ։ Դրանցից ամենակարեւորներն են “Զինված հակամարտության դեպքում մշակութային ժառանգության պաշտպանության մասին” 1954 թվականի Հաագայի, “Համաշխարհային մշակութային եւ բնական ժառանգության պաշտպանության մասին” ՅՈՒՆԵՍԿՈ-ի 1972 թվականի, ինչպես նաեւ “Մշակութային արժեքների ներմուծման, արտահանման եւ սեփականության իրավունքի փոխանցման կանխարգելման եւ արգելման միջոցների մասին” 1970 թվականի Փարիզյան կոնվենցիան:

Վե­րոն­շյալ ամբողջ գոր­ծու­նեու­թյու­նը, բնա­կա­նա­բար, պետք է ամ­փոփ­վի միաս­նա­կան, հան­րա­յին ին­տե­րակ­տիվ հար­թա­կում, ո­րը հա­սա­նե­լի կլի­նի ՅՈՒ­ՆԵՍ­ԿՕ-ի լե­զու­նե­րով։ Ակն­հայտ է նաև, որ այս աշ­խա­տանք­նե­րի պատ­շաճ կա­տար­ման հա­մար պա­տաս­խա­նատ­վու­թյան ա­ռյու­ծի բա­ժինն ըն­կած է ԼՂՀ իշ­խա­նու­թյուն­նե­րի ու­սե­րին՝ բո­լոր հա­մա­պա­տաս­խան նա­խա­րա­րու­թյուն­նե­րի և գե­րա­տես­չու­թյուն­նե­րի, Մար­դու ի­րա­վունք­նե­րի պաշտ­պա­նի աշ­խա­տա­կազ­մի, խոր­հր­դա­րա­նի, սփյուռքյան կառույցների աշ­խա­տանք­նե­րի ար­դյու­նա­վետ հա­մա­կարգ­մամբ եւ հա­սա­րա­կա­կան ու մաս­նա­վոր նա­խա­ձեռ­նու­թյուն­նե­րի, փոր­ձա­գի­տա­կան հան­րու­թյան հետ սերտ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թյամբ։

Համագործակցություն

Միա­ժա­մա­նակ, Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյու­նը, նրա պե­տա­կան ինս­տի­տուտ­նե­րը նույն­պես կարող են եւ պետք է ի­րենց ներդ­րումն ու­նե­նան այս հույժ կարևոր և օ­րախն­դիր հար­ցե­րի լուծ­ման մեջ, մասնավորապես մի­ջազ­գա­յին կազ­մա­կեր­պու­թյուն­նե­րի հետ հարաբերությունների փոր­ձա­գետ­ներ ու­ղար­կե­լու հետ կապ­ված հար­ցե­րում, եւ հատկապես, քարոզչական աշխատանքներում։

Սեր­գեյ ՇԱՀ­ՎԵՐ­ԴՅԱՆ
Արցախի մշակութային ժառանգության հանրային խորհրդի նախագահ

aparaj.am